مقدمه

از اوایل دهه­ی1990 نظریه­ای در قالب قدرت نرم توسط جوزف نای مطرح شد. وی قدرت نرم را اعمال نفوذ بر دیگران به جهت تغییر رفتار بیان می­کند. آنچه در این تحقیق به دنبال آن هستیم، این است که فرهنگ غنی اسلام با ظرفیت­هایی که در ایجاد قدرت نرم دارد، می­تواند دیگران را جذب و به عنوان یک عامل سلبی از نفوذ فرهنگ دیگران جلوگیری کند و در این راستا مشکلات و کاستی­های موجود در نظریه­های غربی که ناشی از سطحی‌نگری، عدم توجه به توحید و اخلاق و ... است بر طرف نماید.

سؤال اصلی این نوشتار: مؤلفه­های قدرت نرم در اسلام کدام­اند؟ و کاربرد آن مؤلفه­ها در جمهوری اسلامی در چه گستره­ای دنبال شده است؟ در جواب سؤال فرضیه­ای مطرح این است که قدرت نرم در اسلام بر مؤلفه­هایی مثل اخلاق، خدامحوری، دعوت،‌ عقلانیت و ... استوار گردیده و به عنوان مبانی ساختار قدرت در جمهوری اسلامی ایران، دنبال شده و موفقیت­های زیادی در داخل و خارج داشته است. اما در برخی موارد به دلیل عدم استفاده­ی درست از کاربرد مؤلفه­های قدرت نرم، با محدودیت­هایی روبرو بوده است. چارچوب نظری مطرح در این تحقیق رویکرد سازه­انگاری است که به عنوان یک فرا نظریه بعد از جنگ سرد مطرح شد.(مشیر زاده،1388:­323) در این نظریه فرهنگ مهم­ترین مؤلفه­ این رویکرد را نشان می­دهد.(پور احمدی،1389:­310) بنابراین یکی از شاخصه­های اصلی رویکرد سازه­انگاری توجه به ساختارهای فرهنگی و ارزشی در کنار عناصر مادی است. در واقع انتخاب سازه­انگاری به عنوان چهارچوب نظری در این تحقیق به این خاطر است که مدلول این نظریه، ‌ناظر به اهمیت دادن ساختارهای نرم‌افزاری نظام ذهنی و باور­ها است و مکتب اسلام و جمهوری اسلامی ایران به نظام ارزش­ها و باورها و دین و اعتقادات اهمیت زیادی قائل هست و مؤلفه­هایی مثل اخلاق و خدامحوری و عدالت و ... در شکل‌گیری آن مؤثر است.

1. قدرت نرم

جوزف نای نخستین شخصی که قدرت نرم را مفهوم‌سازی نمود، وی قدرت نرم را شیوه­ای برای رسیدن به نتایج دلخواه، بدون تهدید و تشویق آشکار و ملموس می­دانست.( نای،1389:­47)و فرهنگ، ارزش­های سیاسی و مطلوب­های سیاست خارجی را به عنوان منابع قدرت نرم بیان می­کند.­(نای،1389:­51)

 در قاموس و عرف بین­الملل از واژه فرهنگ به عنوان قدرت نرم یاد می­گردد.(پور احمدی،1389:­296) فرهنگ جهت دهنده به ذهن و رفتار در همه حوزه­های اجتماعی است که بیانگر شخصیت و هویت یک کشور است.(افتخاری­وهمکاران،1387:­174)می­توان گفت نظم اجتماعی از طریق فرهنگ ساخته، مورد مخالفت قرارگرفته و یا باز تولید می­گردد.(تاجیک،1384:­44) چهره زمخت سیاست و قدرت به وسیله­ی ابزارها و روش­های فرهنگی تلطیف می­گردد. زیرساخت‌های فرهنگی باعث سامان دادن به فعالیت­های سیاسی در سطح سیاست و فرهنگ جهانی می­گردد.   (­خراسانی،1387:­45)

یکی دیگر از منابع قدت نرمی که نای مطرح می­کند ارزش­های مثبت سیاسی یک کشور است که پاسخگو بودن به مردم، رعایت اخلاق و اجرای عدالت، نمونه­هایی از آن محسوب می­گردد. در عرصه سیاست خارجی هر حکومتی که تعاملات و مناسباتش در عرصه بین­الملل با نهاد­های دیگر سنجیده­تر باشد و به دیپلماسی عمومی که نوعاً همراه بااخلاق است، همراه­تر باشد. (میلسن و همکاران،­1388­:­41) قدرت نرم آن کشور افزایش می­یابد، زیرا موجب جلب اعتماد دیگران و باعث نشان دادن برآیند مثبت از چهره­ی یک کشور می­گردد.(بیکی،1389:­59)

1. مؤلفه‌های قدرت نرم از منظر اسلام

خاستگاه مؤلفه‌های قدرت نرم، از منظر اسلام دارای منشأ الهی و آسمانی است. به عبارت دیگر صرف مؤلفه­های مادّی قدرت، بدون توجه به جنبه­های الهی و آسمانی مد نظر اسلام نیست. نکته دیگر اینکه ماهیت تمدن اسلام و غرب، از حیث نوع نگاه به الله، انسان و اجتماع، تفاوت دارد و لذا در مکتب اسلام نوع نگاه‌ها به قدرت نرم نگاه متعالی و الهی است. در حکمت متعالی اسلام بدن مرکب از روح و جسم است که نیاز بدن به هر دو ضروری است و چه بسا جنبه­های غیر جسمانی که با روح و وجدان انسان سروکار دارد، مهم­تر از جنبه­های جسمانی است. (لکزایی:1389،­63-65) اگر روح به واسطه بی­اخلاقی، بی­عدالتی و بی­صداقتی صدمه ببیند، ترمیم آن بسیار سخت­تر خواهد بود از اینکه یک مؤلفه مادی قدرت را از دست بدهد. در ذیل سعی شده است به برخی از مؤلفه‌های قدرت نرم از منظر اسلام پرداخته شود.

­­­

2-1. فرهنگ

2-1-1. علم‌گرایی

اسلام بیش از هر دینی انسان­ها را به تفکّر، تعلیم و تعلّم دعوت کرده و آیات و روایات نقل‌شده از ائمه معصومین ^{علیهم السلام} مؤید این مطلب بوده به نحوی که اولین آیات قرآن درباره اهمیت علم و یادگیری است.« الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ- عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ»( علق: 4/5) " خداوند انسان را تعلیم کرد چیزهایى را که نمى‏دانست.

تولید علم و گسترش مراکز دانشگاهی از این جهت مورد اهمیت است که باعث بی­نیازی کشور نسبت به دیگران در پیشبرد اهداف می­گردد و کشور را از هر گونه وابستگی به دیگران رهایی می­دهد. این امر موجبات عزت و اقتدار یک کشور را فراهم می­نماید. آنچه که بیان گردید مربوط به جنبه­های ظاهری و مادی فراگیری علم است. بُعد دیگر قضیه که به مراتب مهم­تر است. اینکه مجهز شدن به علم روز و تولید آن ثمرات معنوی به جا می­گذارد که باعث جذب دیگران می­گردد.

2-1-2. فرهنگ، مقاومت و شهادت

در اندیشه و فرهنگ سیاسی شیعه جهاد و شهادت به عنوان یک اصل، عامل نجات‌بخش،‌ هدف استراتژیک و عامل تأثیرگذار تلقی می­گردد. این فرهنگ ریشه در اعتقادات دینی و باورهای مردم دارد، فرهنگ شهادت­طلبی به عنوان اصلی­ترین منبع قدرت نرم در بین مسلمانان محسوب می­گردد. (افتخاری،شعبانی،1389­:99)

جهاد و شهادت دو عنصر تاریخ­ساز و سرنوشت آفرین حیات اجتماعی مسلمانان است. حضور این دو عنصر در حیات سیاسی، اجتماعی مسلمانان، نقش برجسته­ای در هویت دینی، فرهنگی و بومی آنان دارد و فراموشی این دو عنصر باعث ذلت و بی­چارگی آنان می­گردد. این دو عنصر­(جهاد و شهادت) که تنها در منظومه­ فکری و هویت ساز مسلمانان یافت می­شود. عناصری که حضورشان برای فرهنگ و تمدن اسلامی هویت و بسترساز اعتمادبه‌نفس و خودباوری مسلمانان و ترس و زبونی دشمنان اسلامی می­باشد، این‌ها نه تنها در پیروزی،‌ بلکه در دوام آن، نیز مؤثر است. به عبارت دیگر به هر اندازه که فراموشی جهاد و شهادت در جامعه اسلامی موجب ذلت مسلمانان آن جامعه می­گردد به همان اندازه برخورداری از روحیه جهاد و شهادت آفریننده قدرت نرم و باگندگی و بازدارندگی در مقابل دشمنان را دارد. (محمدی،1389­:­10)

2-2. ارزش­های سیاسی

2-2-1.     خدامحوری

توحید، محور هستی و آموزه­های قرآنی است که می­توان از آن نقشه هستی و راهنمای دست­یابی به حقیقت را بدست آورد. توحید و یا خدامحوری، مبنا و محور اصلی تمام قانون­ها و تصمیم­گیری­ها در اندیشه­ها و نظامات سیاسی اسلام است و هدف تمام پیامبران نیز بر مبنای اصل توحید شکل گرفته است.

هر یک از مؤلفه‌های ذیل که از درون اعتقادِ به خدامحوری و خدا ناظری به وجود می­آید. باعث تقویت قدرت، اعتمادبه‌نفس و روحیه شکست‌ناپذیری در افراد می­شود.

الف). تکلیف محوری که از درون اعتقاد به خدامحوری در می­آید به این معنا که نفس تکلیف محوری به عنوان نماد خدامحوری این اعتقاد را به وجود می­آورد که خداوند مالک و صاحب اختیار ماست و انسان فقط باید به تکالیف الهی عمل کند، البته تکلیف محوری موجب اعتقاد راسخ به انجام عمل، احساس مسئولیت، آرامش روحی و اخلاص در عمل می­شود. همچنین انسانِ تکلیف محور در انجام وظیفه خستگی­ناپذیر و شکست­ناپذیر می­گردد.

ب‌)   اعتقاد به توحید باعث می­گردد که نگرش و نگاه به انسان­ها، یک نگاه حقوق بشری باشد. زیرا تمام انسان­های روی زمین باهر زبان و قومیتی که دارند نزد خداوند مساوی هستند. این نوع نگاه می­تواند تجلی­گاه وحدت و تعامل بین انسان­ها واقع گردد.

2-2-2.      اخلاق

اصول اخلاقی در اسلام تابع مبانی خاصی مثل مروّت، راستی و وفا است و در مقام تعارض باسیاست و مصلحت، بر آن مقدم می­گردد. در دین مقدس اسلام اعتقاد به پیوستگی سیاست و اخلاق وجود دارد و آنچه به لحاظ اخلاقی نادرست است، نمی­تواند به لحاظ سیاسی نتیجه مطلوبی بدهد.(عالم،1381:­74) امام علی^­(ع)­به کرّات در نهج­البلاغه آورده­اند، من از معاویه بسیار زیرک­تر بودم. اما کارهایی که او انجام می‌داد، نیرنگ و فریب و بی­اخلاقی بود، این در حالی بود که امام علی(ع)کارهایی که خلاف کرامت انسانی و جوانمردی بود، را انجام نمی‌داد و از ابزار حیله، ارعاب، فریب و تطمیع استفاده نمی­کرد.(نهج­البلاغه،‌نامه53)

اجرای اخلاق و نظارت بر آن امنیت و عدالت را در جامعه حاکم می­نماید و کسب اعتماد و رضایت مردم را در پی خواهد داشت. در چنین جامعه­ای مردم تحت تأثیر و توطئه­ی دیگران قرار نمی­گیرند. همدلی و اعتماد بین مردم بیشتر و رضایت در داخل و جلوگیری از نفوذ بیگانگان در خارج را در پی خواهد داشت.

2-2-3.     عدالت و صداقت

بسیاری از سیاست­مداران که قائل به همسویی و پیوند عدالت و صداقت باسیاست هستند، منش و سیره امام علی ع را مثال می­زنند. هر چند بسیاری از اندیشمندان سیاسی قائل به ناسازگاری در پیوند بین آن دو هستند. امام علی ع صداقت و اخلاق را در رأس امور سیاست قرار داده و معتقد بودند که هدف، وسیله را توجیه نمی­کند. از این­رو اگر از صراط مستقیم پا کج نهاده شود که در آن رضای خدا نباشد، این قدرت نزد خداوند مشروع نیست. اجرای عدالت و داشتن صداقت باعث می­گردد، با توجه به فطری بودن این امور تشنگانِ حقیقت به سوی آن گسیل گردند. علی‌رغم تمام بی‌عدالتی‌ها در مفهوم عدالت و صداقت، وقتی در جایی عدالت و صداقت وجود داشته باشد بدون شک در مردم اعتمادی به وجود می­آید که برای دیگران جذاب باشد.

2-3.            مطلوب­های سیاست خارجی

اصول سیاست خارجی اسلام به عنوان مظهر قدرت نرم در دو مقوله سیاست ایجابی و سلبی قابل‌بحث است. در سیاست سلبی خط قرمز­هایی وجود دارد که هر یک از آن‌ها به نظم سیاسی اقتدار می­بخشد که از جمله آن می­توان به استکبارستیزی، ظلم­ستیزی و نفی سبیل اشاره نمود و در بعد ایجابی دعوت و همکاری و انعطاف­پذیری مطرح است.

یکی از عوامل موفقیت سیاست خارجی دولت اسلامی، استقامت و پایداری مسلمانان در عقیده و دفاع از آن است. این عقیده و استقامت باعث شده است، در اکثر مواقع ناکامی دشمنان اسلام را در پی داشته باشد. به هر اندازه استقامت­ها کم و عقاید متزلزل گردد،‌ دشمن راه نفوذ بیشتری پیدا می­کند.(واثقی راد،­1383:­464) گسترش فرهنگ اسلامی از اهداف مهم نظام سیاسی در عرصه داخلی و بین­المللی است که این امر در قالب دعوت و تبلیغ صورت می­پذیرد.

هدف نهایی پیامبر اسلام از تبلیغ و ارشاد، دعوت به یکتاپرستی و وحدت بوده است. ایشان استفاده از نقاط مشترک در امر دیپلماسی از حیث آداب رسوم، سیاست و تاریخ و نمونه­هایی از این قبیل که بتوان، از آن‌ها به عنوان قدر متیقن اشتراکی استفاده نمود، بسار دیده می­شود. خداوند در قرآن می­فرمایند:« قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلى‏ کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ» (آل‏عمران: 64) "بگو: اى اهل کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما یکسان است!" کلمه سواء در معناى صفت"متساوى الطرفین" استعمال شده و معناى جمله:"سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ" این است که تمسک بدان و عمل به لوازم آن بین ما و شما مساوى است و همه ما باید به آن تمسک جوییم.(طباطبایی،1437ه­ق:389)

1. مؤلفه­های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران

جمهوری اسلامی ایران که از ابتدا با رویکرد فرهنگی شکل گرفت و دین و مذهب، ‌توکل به خدا، توجه به مردم و ... جزء اصول اساسی آن بوده است. لذا از کشورهایی است که ظرفیت­های قدرت نرم بالایی دارد.(افتخاری و همکاران،1387:­154)در این قسمت سعی شده به بخشی از مؤلفه‌های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران پرداخته شود.

3-1. فرهنگ

3-1-1.جایگاه علمی ایران

 با توجه به اهمیت کسب علم و دانش در اسلام و اهمیت آن در نظام اسلامی، ما شاهد رشد چشم­گیر تولید علم به صورت کمی و کیفی هستیم به نحوی که جایگاه ایران پس از انقلاب به لحاظ تعداد دانشجو بیست و دومین کشور جهان گردید و در رشته‌های فنی در جهان چهاردهم و در خاورمیانه بعد از مصر قرار دارد. همچنین ایران به لحاظ پیشرفت پزشکی و هسته­ای در جهان جزء ده کشور اول و در خاورمیانه مقام نخست را دارد و رشد 18 درصدی تولید مقاله از دیگر مواردی است که جایگاه علمی ایران را ارتقا داده است. ( ایزدی، 1387: 188)

3-1-2. فرهنگ مقاومت و شهادت

شهادت گرایی از واژگانی است که بافرهنگ ایرانیان عجین گشته و پس از انقلاب اسلامی ایران و بالاخص در دوران دفاع مقدس، در قالب فرهنگ استقامت، سلحشوری و فداکاری نمود یافته است. فرهنگ شهادت­طلبی قبل از ورود اسلام نیز در بین ایرانیان وجود داشته است. در اساطیر و ادبیات داستانی که مربوط به مقاومت ملی و جدال در مقابل بیگانگان بوده است، نشانه­هایی از شهادت گرایی ترسیم می­گردد. در این ارتباط حتی (آرش کمان­گیر) در کنش گری خود برای حفظ تمامیت ارضی کشور به قتل می­رسد. بعد از اسلام و در مکتب شیعه با الهام از عاشورا روحیه شهادت­طلبی در دوره‌های مختلف باز تولید می‌گردد، اساساً شهادت را از اجزاء لاینفک هویت شیعه است.(­مصلی­نژاد،1389:­336) فرانسیس فوکویاما می­گوید:"شیعه پرنده است که افق پروازش خیلی بالاتر از تیر رس ماست. این پرنده دارای دو بال است، یک بال سرخ و بال دیگر سبز. بال سرخ شیعه شهادت­طلبی است، که ریشه در کربلا دارد و شیعه را فناناپذیر کرده است".(ایزدی،1387:­8)

اگر ملّتی راه شهادت را انتخاب کند، هیچ موقع تن به اسارت و ضلالت نمی­دهد. با توجه به این نوع نگاه امام خمینی(ره) می­فرماید:"منطق ملت ما منطق صدر اسلام است اگر بکشیم بهشت می­رویم و اگر کشته بشویم به بهشت می­رویم این منطق شکست ندارد."(امام خمینی،­1370:­314)

3-2.            ارزش­های سیاسی

با استقرار نظام اسلام سیاسی و الگوی حکومت اسلامی در ایران روزنه­های امید در دل مسلمانان به وجود آورد. مدل موفق حکومت اسلامی در ایران بعد از 33 سال و بعد از گذراندن روزهای سخت، امروزه در سطح جهان به عنوان یک مدل حکومتی مطرح است. امروزه در هر کشور مسلمانی که انقلاب می­شود و یا حکومتی ساقط می­گردد؛ اولین گزینه برای تشکیل نظام، حکومت مبتنی بر اسلام است. این امر بدون تأثیر از انقلاب ایران نبوده و لذا با توجه به جنبش­ها و انقلاب‌هایی که در منطقه رخ داده است، خود کشورهای غربی اذعان دارند که خاستگاه این انقلاب­ها اسلام است و انقلاب ایران این خاستگاه، یعنی اسلام را بین مردم زنده نموده است.

3-2-1. خدا­محوری

 یکی از اموری که باعث تقویت قدرت نرم می­گردد، تکیه کردن بر قدرت لایزال الهی است، در بحث قبل به طور مفصل آورده شد که هیچ قدرتی جز به خواست خدا و جز از جانب او وجود ندارد. ایرانیان نیز تکیه بر قدرت لایزال الهی را، مهم­ترین نماد و اصل اعتقادی خود می­داند. آن‌ها به هنگام ورود اسلام، پیرو دین زرتشت بوده و معتقد به خدای یگانه بودند. ایرانیان از دوران قبل از اسلام تا به حال با تکیه بر دو پشتوانه مستحکم، یعنی ملیت و تدیّن که در رأس آن توحید است، توانسته­اند عوامل اتحاد ساز را در نظام و جامعه بین تمامی اقشار به وجود آورد.(گلشن­پژوه،­1387:­315)

انقلاب اسلامی ایران به عنوان انقلابی برای خدا و باهدف اجرای احکام الهی و ارزش­های توحیدی بنا گشت و حاکمیت مطلق خداوند را در تمام برنامه­های خود به عنوان یک اصل قبول نمود و از آن به عنوان محرّک در رسیدن به اهداف الهی استفاده نمود. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مواردی آورده شده که حاکی از پذیرش حاکمیت مطلق خداوند بر جهان و انسان­ها دارد و لزوم تسلیم در برابر امر خداوند را لازم شمرده است. ازاین­رو همه سیاست­های جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر حاکمیت خدا بر هستی شکل گرفته است. اصل 56 و اصل 2 نیز بر این امر دلالت می­نماید.

3-2-2. اخلاق

جمهوری اسلامی ایران با توجه به هویت اسلامی و شیعی خود ائمه معصومین­(ع)­را الگوی خود قرار داده و سیره اخلاقی آن‌ها را جزء لاینفک برنامه­ریزی سیاسی و اقتصادی و فرهنگی خود می­داند. بر خلاف آنچه در رژیم قبلی و یا در کشورهای غربی وجود دارد،‌ در جمهوری اسلامی ایران رعایت اصول اخلاقی یک ارزش محسوب می­گردد و در سیاست­های کلی به بحث تقویت فضائل اخلاقی و ایمان در کنار مؤلفه­هایی مثل روحیه ایثار و امید به آینده آورده شده است که این امر حاکی از بها دادن به ارزش­های والای اخلاقی در کنار دیگر امور مثل سیاست و اقتصاد و ... دارد. رعایت اخلاق در اصل­های 3،37،38،39و40 قانون اساسی آورده شده که بر اصولی مانند اصل برائت، منع شکنجه، آزادی عقیده، ترک هتک حرمت، عدم تجاوز به حقوق دیگران تأکید شده است.

3-2-3.  عدالت

جمهوری اسلامی ایران با گفتمان عدالت شکل گرفت و قانون اساسی آن که راهنمای منش سیاسی و فرهنگی و اقتصادی هر کشوری است، بر همان مبنا استوار گردید. عدالت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، از گفتمان­های اصلی انقلاب  محسوب می‌گردد که امام خمینی ره ارائه دادند. حضرت امام در مورد هدف غایی انقلاب اسلامی می­فرمایند:«ما می­خواهیم عدالت اسلامی در این مملکت برقرار کنیم...اسلامی که عدالت محور باشد، اسلامی که در آن هیچ ظلمی نباشد...» (امام خمینی(ره)،1370:­24)

عدالت­طلبی همواره ریشه در فرهنگ و تمدن ایران داشته و اسلام شیعی آن را تقویت کرده است. عدالت یکی از ارزش­های جامعه ایران، پیش از گرویدن ایرانیان به دین مبین اسلام بوده است به گونه­ای که عدالت‌طلبی یکی از عناصر قوام‌بخش هویت ایرانی است و ایرانیت در برگیرنده و متضمن عدل و عدالت می‌باشد.(مجتهدزاده،1383:­244)

3-3.            مطلوب­های سیاست خارجی

 سیاست خارجی جمهوری ایران، با مبنای آموزه‌های اسلامی بر اصولی همچون نفی هر گونه سلطه‌جویی و سلطه‌پذیری،‌ حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق مسلمانان، عدم تعهد در برابر قدرت‌های سلطه گر و روابط صلح‌آمیز متقابل با دول غیر محارب، همچنین دفاع از مبارزه حق‌طلبانه مستضعفین در برابر مستکبرین، نفی سلطه بیگانگان بر منابع طبیعی و اقتصادی، فرهنگ استوار است. با توجه به اصول مندرج در قانون اساسی­(اصل 11،151،152،153)­به دو نوع سیاست سلبی(نفی سبیل) و ایجابی(ایجاد وحدت)در روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران می­توان اشاره کرد که این دو  منش سیاسی اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که از اسلام گرفته‌شده ، بستر و ظرفیت فکری برای مبارزه با سلطه جویی‌های استکبار را با توجه به روحیه خودباوری به وجود آورده است.

1. کارکرد­های مؤلفه­های قدرت نرم در جمهوری اسلامی ایران

4-1. احیای معنویت­گرایی، باورها و اعتقادات؛

جمهوری اسلامی ایران یک فضای گفتمانی مبتنی بر عنصر معنویت­گرایی باورها  اعتقادات به وجود آمد و روح حقیقت‌طلبی، عدالت‌طلبی و ظلم‌ستیزی را که موجب اعتلای مسلمانان و بشریت بود، احیا نمود. خدامحوری عامل تقویت معنویت در سیاست است و علت آن اعتقاد به اصل "خدا حاضری" و "خدا ناظری"است.­(پژوهشنامه انقلاب اسلامی،­1385:­146) هر اندازه که جدایی معنویت از سیاست از خودباختگی و استعمار شدن،‌ بی­عدالتی و بی­اخلاقی، جنگ و دنیاپرستی را به بار می­آورد، در مقابل دخالت دادن معنویت در سیاست و حکومت عزت و ایستادگی، مقابله با ظلم، استکبارستیزی، خداترسی و احساس وظیفه را به بار می­آورد. جمهوری اسلامی ایران با دخالت دادن معنویت به سیاست داخلی و خارجی، آثار مثبت معنویت­گرایی را در جهت تقویت قدرت خود استفاده و در مقابل خود را از آسیب­های جدایی معنویت در امان نگه داشته است.

آمیختگی معنویت باسیاست به این معنا است که یک سیاست­مدار مُتخلّق به صفات کمال و عرفان باشد. اختلاط و آمیزش دین و سیاست به گونه­ای که صبغه­ی دینی آن نمود بیشتری داشته باشد. تداعی‌کننده این نکته است که میشل فوکو آن را تحت عنوان" معنویت‌گرایی" در انقلاب اسلامی ایران یاد می‌کند. این پدیده تنها در انقلاب ایران بروز کرد.( خرمشاد،­1388:­216) معنویت­گرایی سیاسی در ایران مبانی فرهنگی سکورلایستی حاکم و رایج در ایران را به مبارزه خواند و به نفی هر گونه سلطه پرداخت.

در کنار اهتمام به معنویت­گرایی، زنده کردن باور­ها و اعتقادات دینی که در جمهوری اسلامی ایران به وجود آمده است آن را از دیگر نظام­ها و حکومت­ها متمایز نموده است. با تشکیل حکومت اسلامی در ایران غبار­ها از فرهنگ اسلامی برداشته شد و اسلام باوری، خداباوری و خودباوری را مطرح گشت.

باور به اینکه اسلام می‌تواند نجات‌بخش باشد در فضایی مطرح گشت که تمام حکومت­ها، دنیای غرب و شرق را ناجی محسوب می­کردند. جمهوری اسلامی ایران، با انقلابی که انجام داد، حاکمیت الله و اسلام را مطرح نمود و گفتمان جدیدی شکل داد. امام خمینی (ره) فرمودند:­"در سایه اسلام ما می­توانیم مملکت خود را حفظ کنیم. امروز اسلام به عنوان یک مکتب مترقی که قادر است تمامی نیاز­های بشر را تأمین کند و مشکلات او را حل نماید، مورد توجه تمام مسلمانان جهان مخصوصاً ایران قرار گرفته است."­(امام خمینی،1382­:34)

4-2. ارتقای  معرفت و بینش دینی

جمهوری اسلامی ایران با عمل به آموزه­های دینی و داخل نمودن آن در زندگی فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی باعث ارتقای معرفت و بینش سیاسی مردم گشت که نتیجه آن در دو حوزه داخلی و خارجی قابل مشاهده است. نتیجه معرفت به آموزه­های دینی در حوزه داخلی موجب همدلی، وحدت، بسیج عمومی و همچنین بیداری ملت مسلمان ایران گردید به نحوی که در سایه این بیداری و وحدت، در مقابل قدرت­های بزرگ ایستادگی نمود به نحوی که فوکو از آن به عنوان یک شگفتی نام می­برد.(­محمدی،1389:­28) و در حوزه خارجی موجب ظلم­ستیزی، مقابله با بی­عدالتی و بیداری اسلامی مردم مسلمان و آزاده جهان گردید. یکی از تأثیرگذارترین عوامل که موجب ارتقای بینش مردم ایران شد، معرفت به پیامِ آموزه­های دینی مثل عاشورا، شهادت و ظلم­ستیزی است، ملت ایران متأثر از این آموزه­ها در مقابل دسیسه­های دشمنان ایستادگی نمود.

4-3.            کارکرد عدالت در جمهوری اسلامی ایران

4-4.            کارکرد اخلاق

اشاعه­ی فضیلت­های اخلاقی در جامعه مانند هوای لطیفی است که زمینه زندگی سالم را فراهم آورده و انسان را از حرص، جهالت، دنیاطلبی‌ها و سوء ظن به یکدیگر بازمی‌دارد. بر مبنای همین دلیل در اسلام تزکیه و رشد اخلاقی بر دیگر امور مقدم است. شکل‌گیری و استدامه حرکت انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران بر مبنای اصول اخلاقی بوده و به طور حتم با روش غیراخلاقی نمی‌توان پاسدار حقیقت بود، اگر امروزه جمهوری اسلامی ایران ماندگار شده و برای دیگران الگو شده به این خاطر است که سعی نموده است، حرف اسلام را به زبان آورد و تابع محض اصول اسلامی باشد. جمهوری اسلامی ایران خوب می­داند که قدرت و اقتدارش در اجرای اصول اخلاق اسلامی است. اگر از این اصول دست بکشد، ماهیت خود را زیر سؤال برده و شکننده خواهد شد. اگر ملت ایران از اول انقلاب در مقابل توطئه­ها تحریم­ها و از آن بالاتر در جنگ تحمیلی در مقابل فشار­ها و هجمه­ها صبر نموده­اند و حتی جان و مال خود را داوطلبانه برای این نظام داده­اند، تنها به این خاطر است که آن‌ها احساس امنیت و عزّت را در ذیل حکومت اسلامی بدست­آورده اند. لذا در مقابل صداقت، عدالت­خواهی، استکبار­ستیزی و آرمان­های اسلامی این نظام حاضرند، هر نوع فداکاری و از خود گذشتگی را انجام دهند. بی­اعتنایی و زیر پا گذاشتن ارزش‌های اخلاقی باعث ایجاد فساد اخلاقی در جامعه اسلامی می­شود و این امر به هیچ عنوان با تقدّس نظام جمهوری اسلامی و التزام به آن سازگاری ندارد. یکی از ویژگی­های حکومت ولایی که در رأس آن ولایت‌فقیه وجود دارد. این است که مردم احساس امنیت کنند و جامعه نیز از بد اخلاقی­ها و بی­عدالتی­ها پاک گردد. به حمدالله در رأس حکومت نظام اسلامی ایران، چه در زمان امام(ره) و چه اکنون، ولی‌فقیه جامع­الشرایطی وجود داشته و دارد که تا به امروز توانسته است در حد بالایی انحرافات، کج روی­ها و بی‌اخلاقی‌ها جلوگیری نماید. بی­اخلاقی و بی­عدالتی در هر نظامی و با درجات مختلف اتفاق می‌افتد، اما آنچه نظام ولایی را از دیگر نظام­ها جدا می‌نماید. همین بحث مراقبت­هایی است که از طرف ولی‌فقیه رخ می‌دهد. مسئولین اجرایی، قضایی و یا احزاب و گروه‌ها در طول سه دهه انقلاب بعضاً دچار لغزش‌ها و یا کاستی­هایی در عرصه اجرا و نظارت بوده­اند که رهبری به آن‌ها متذکّر می­شدند. وقتی رهبر معظم انقلاب خطاب به مسئولان اجرایی کشور بحث مبارزه با فقر و فسا و تبعیض را بیان می­دارند و یا در بین استادان و صاحب­نظران اقتصادی کشور مطرح می­کنند، وضع فعلی عدالت مطلقاً راضی‌کننده نیست.­(حضرت آیت‌الله خامنه‌ای:­اردیبهشت 1390)

4-5.            کار کرد­های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

با روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی ایران، دین جایگاه اصلی خود را در معادلات بین­المللی پیدا کرد و بر این مبنا سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس اصل «نه شرقی نه غربی» استوار گردید که علاوه بر شکستن ابهت استکبار جهانی و قطع دخالت بیگانگان در امور داخلی کشورهای مستضعف، پیام و راه ثالثی را به جهانیان عرضه کند که بر استقرار و اجرای عدالت و آموزه­های الهی، تکیه بر آزادی توأم با مسئولیت انسان در برابر خداوند، ایجاد محیط مساعد برای رشد فضائل اخلاقی، مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی، تأمین حقوق همه‌جانبه مستضعفان، نفی سلطه خارجی در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، حمایت از مسلمانان و مظلومان جهان، قوت بخشیدن به قدرت اسلام و مسلمانان، گسترش فرهنگ اسلامی و اعتقادات معنوی در سراسر جهان و تحکیم وحدت امت اسلامی در جهت استقرار عدالت و نفی سلطه قدرت‌های استکباری تأکید می‌کرد.

با توجه به آنچه بیان گردید، کارکردهای این مؤلفه را می­توان در ارتقای بیداری اسلامی، روی کار آمدن نیروی سومی در معادلات نظام بین‌الملل، علنی گشتن مبارزه با استکبار و صهیونیسم، زنده کردن اسلام سیاسی، به چالش کشیدن هژمونی فرهنگی غرب و مطرح گشتن گفتمان وحدت بین کشورهای اسلامی جستجو نمود.

نتیجه­ گیری؛

با توجه به آنچه در این مقاله آورده شد مبانی قدرت نرم از منظر اسلام به دلیل اختلاف در نوع نگاه به انسان، الله و نیز وجود تفاوت­های نظری در دو تفکر اسلامی و غربی، دارای ماهیت متفاوتی است. از این رو می­توان شاخصه­هایی مانند شهادت­طلبی، خدامحوری، رعایت اخلاق و ... را از مؤلفه‌های قدرت نرم از منظر اسلام بیان نمود. با توجه به اینکه اصول و ارزش­هایی اسلامی به عنوان یک اصل در جمهوری اسلامی ایران مورد پذیرش قرار گرفته است لذا هر یک از مؤلفه‌هایی که از منظر اسلام مطرح است می­توان آن را در جمهوری اسلامی ایران مشاهده نمود. جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر کارکرد هر یک از این مؤلفه­های قدرت نرم توانست ضمن ایجاد تحول در سطح داخلی، به احیای خودباوری دینی و بیداری اسلامی در عرصه منطقه­ای و تأثیرگذاری بر مناسبات جهانی دست یابد و اقتدار نرم‌افزاری خود را در عرصه بین‌المللی به منصة ظهور رساند.