یکی از وظایف و ویژگی های عقلی و بدیهی پیروان هر دین این است که فرد و جامعه مورد نظر توان دفاع از اعتقادات و مبانی خود را داشته باشد. پیشوایان و بزرگان مذهب شیعه به مجالس ذکر اعم از روضه یا مدح و جشن مولودی ها بسیار سفارش کرده اند که هدف تربیت و تعالی و به سعادت رسیدن انسان و جامعه است.علی (ع) می فرماید : پارسایان در سختیها چنانند که گویی در آسایش و راحتی فرود آمده اند آنها با سختیها و بلاها همان اندازه انس دارند که با راحتیها (نهج البلاغه ، فیض الاسلام : خطبه 192 یا اکبری 1385 :45) . منتقدان بدون توجه به هدف و نتیجه تجربی هیئت های مذهبی ایراداتی می گیرند از قبیل : این مجالس سراسرغم است ، مردم بعد از شرکت در هیئت ها در زندگی غمگین می شوند ، این محافل مردم را در تاریخ چند صد سال پیش نگه داشته است . در حالی که تاریخ نشان می دهد مثلا گاندی با الگوی امام حسین (ع) قیام می کند ، ایران با الگوی او هشت سال از استقلال و باورهای خود دفاع می کند. هیئت های مذهبی از جمله سازمان های قدیم هستند که در فرهنگ عاشورایی تشیع رشد کرده با فراز و نشیب هایی فراوان گسترش و تکامل یافته اند .

1.بیان مساله

نشاط و سرزندگی اجتماعی یک عنوان کلی است که مقوله های زیادی را در بر می گیرد . جامعه ای دارای نشاط می باشد  که در آن افراد نسبت به همدیگر احساس محبت و عاطفه داشته باشند . ثانیا بر مبنای همان محبت نسبت به هم احساس تکلیف و مسئولیت کرده و وظایف خود را در حیطه های فردی ، اجتماعی ، شغلی و انسانی را بدرستی انجام دهند . از همین امر نتیجه می شود که افراد کارها را با همکاری هم و یاری  گرفتن فکری و عملی از یکدیگر به صورت خود جوش انجام می دهند که این باعث ترفیع کیفیت انجام امور می گردد. دوستی های بین افراد از همین جا آغاز می شود و بخاطر ریشه ای بودن دوام نیز دارد. استعداد و توانایی هر فردی بروز کرده و فرد جای خویش را در گروه  جامعه  پیدا می کند و تثبیت می گردد. در چنین حالات نشاط آور توجه افراد به کمبود ها ، کدورتها و مشکلات روزمره زندگی کمتر می گردد و حس شادی غلبه پیدا می کند.معیارهای شادی عبارتند از : اطاعت خداوند ، پرهیز از گناه ، احیای ارزشها ، احیای حق یا از بین رفتن باطل ، تحول معنوی (اکبری ، 1385 : 39 -36) .  هیئت های مذهبی ترویج کننده چنین سبکی از زندگی می باشند . ذات و ماهیت آنها همین گونه است.

روضه و هیئت رفتن برای خود روضه نیست بلکه هدف تربیت و تعالی انسان است. تربیتی برای به سعادت رسیدن و سعادتی که عدالت ، پیشرفت ، پویایی و نشاط است . بنابراین سئوال اصلی این است که آیا شرکت در جلسات هیئت های مذهبی در سرزندگی و نشاط اجتماعی آنها تاثیر دارد ؟ عقلانی بودن و روشنگری وجه تمایز عاطفه دینی با مکاتب عاطفه گرا است . فلسفه عزاداری و شرکت در هیئت های مذهبی محبت و دوستی ، انسان سازی ، انتقال فرهنگ به نسل بعد است . منع عزاداری توسط رضا و محمد رضا شاه باعث ایجاد تشکل های مردمی و دسته جمعی به صورت هیئت های مذهبی گردید. تا اینکه در دوران انقلاب اسلامی به اوج خود رسید. نکته قابل ملاحظه دربارة اسماء هیئت ها این است که هر هیئتی نام خاص و پرچم و علامت ویژه انتخاب می کند. هیئت های عزاداری، گاهی متوسلین به یکی از ائمه ـ علیهم السلام ـ و یا گاهی به شهدای کربلا هستند( کاشانی ، 1379 :229) . پس هیات های عزاداری که ما امروزه شاهد آن هستیم، ابتدا در مفهوم و معنا گسترده و عام بود و به تدریج این تشکل خاص و منظم به صورت «هیئت» شکل گرفت. در زمان آل بویه عزاداری به صورت علنی برای اولین بار صورت گرفت و در زمان صفویه نیز ادامه یافت و در دورة‌ قاجاریه به اوج و گستردگی خود رسیددر دورة‌ پهلوی با ممانعت حکومت، عزاداری های به صورت منظم و هیئت هایی در خانه ها به صورت مخفیانه تشکیل یافت تا اینکه در دورة‌ انقلاب اسلامی این هیئت های خانگی، رسمی و آشکارا به ارائة‌ برنامه های مختلف پرداختند

2.اهمیت و ضرورت

امروز شیوه های مقابله دشمنی تغییر کرده است . و از راههای سخت و نظامی به جنگ نرم تغییر کرده است. در این نبرد ابزار دشمن رسانه ها شامل سینما ، نشریات ، سایت های اینترنتی ، شبکه های ماهواره ای ، بولتن های خبری ، کتب و همچنین تربیت و آموزش مستقیم و غیر مستقیم افراد است . اظهارات برخی افراد ، اجرای تئاتر موهن ، ساخت فیلم سینمایی ، برنامه گروه های سلفی ، حمله رسانه ای به مداحان از مواردی است که اهمیت و ضرورت بررسی این تحقیق را ایجاد نموده است. هدف کلی این تحقیق شناخت میزان نشاط اجتماعی افراد شرکت کننده در هیئت های مذهبی است. هدف بررسی نقش هیئت های مذهبی در رسیدن  به جامعه ای پویا و متعهد و مسئولیت پذیر است . اهداف جزئی دیگر چون افزایش حضور هیئت های مذهبی در تصمیم گیریهای اجتماعی ، انسجام هرچه بیشتر هیئت های مذهبی جهت ارتقاء کیفیت برنامه ها نیز از اهداف این تحقیق است .

3.چارچوب نظری

در فلسفه اجتماعی فرض وجود انسان قبل از جامعه موجود بوده است. طبق نظریه محبت خواجه نصیر[1] سعادت غایت و هدف انسان و جامعه است. انسان هدف گرا منشا جامعه هدف گرا می باشد. در نتیجه بر جامعه همان قواعدی حاکم است که بر زندگی تک تک افراد حاکم است. غایت انسان و جامعه سعادت است. به لحاظ اینکه انسان موجودی فطری است جمع شدن یا تفرق آن هم بر اساس فطرت صورت می گیرد.از نظر خواجه نصیر عدالت مقتضی اتحادی صناعی و محبت مقتضی اتحادی طبیعی است. از نظر او افراد و گروه ها از طریق عدالت اجباری نمی بایستی به سوی انصاف خوانده شوند زیرا برای تحقق این امر بایستی فرد یا سازمانی وجود داشته باشد و بطور مکانی عامل اجرای امور مربوط به اعتدال باشد در حالی که محبت عامل طبیعی میل به انصاف است. او علت بقای جامعه را در نیاز به هماهنگی و تالف از طریق محبت مداند (آزاد ارمکی ، 1390 : 116-114). یکی از مبانی اصلی جلسات هیئت های مذهبی اصل محبت است که دو جنبه دارد ارادت افراد در جلسات به اهل بیت و محبت افراد به یکدیگر . این محبت در تقسیم بندی خواجه نصیر از نوع دوم و دارای چهار بعد لذت ، نفع ، خیر  و کسب است . بر مبنای این نظر جامعه ای که سعادت دارد نشاط دارد و جلسات هیئت های مذهبی هم لذت و هم نفع و هم خیر و کسب دارد.حزنی که انسان را متوجه خدا ، آخرت و مسئولیتهای شرعی و اجتماعی کند حزن پسندیده است.برخی دیگر ازآنها شامل : غم بی توشه آخرت بودن ، احساس عدم ترقی ، غم از دست دادن استعدادها و سرمایه عمر ، غم دوری از امام زمان (ع) ، حزن در خواندن قرآن ، غم آخرت ، شرکت در نماز میت ، یاد مصائب پیامبر (ص) ،درد بی دردی ، غم فقر و گرفتاری دیگران ، غم شکستهای مسلمین ، غم مظلومان ، غم های سنخیتی ، محزون بودن در حزن ائمه (ع) (اکبری ، 1385: 220-205) .حزن و غم سازنده باعث پاکسازی درونی و بیداری از غفلتها می شود.

4.پیشینه

اگرچه در این حوزه مطالعات تحلیلی کمتر نگاشته شده، اما مهمترین منابع مرتبط عبارتند از:

پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان جامعه شناسی پدیداری مناسک عزاداری در مشهد نوشته مهدی حسن زاده اصفهانی در سال 1388 که با مطالعه موردی در اجتماع مذهبی در مشهد انجام شده است. این تحقیق اشاره می کند که کنش عزاداری عملی آگاهانه ، دارای نیت و قصد در دو سطح ذهنی و عینی است .

دومین مورد پژوهشی تاریخی است که مباحث آن مشتمل بر تاریخ پا گرفتن و تاثیر گذاری این مجالس بر سیاست و جامعه است موضوع آن شیعه و نقش آن در تحولات سیاسی حکومت آل بویه است . (صمد نیا ،  : 448-322).

روضه و روضه خوانی و توسل به ائمه در شهر کرمان با هدف میزان پایبندی زنان به مسایل دینی و آشنایی با میزان استقبال مردم از مجالس روضه خوانی و ارتباط آن با نوع روضه (مکاری ، 1375).وبررسی نحوه برگزاری و آداب ماه محرم در کاشمر در سال 1375 . ازجمله پژوهش های مرتبط با تحقیق بوده است .

بررسی میزان شادی دانشجویان پردیس قم دانشگاه تهران و شناسایی و رتبه‌بندی عوامل موثر برآن درسال 1390 یکی دیگر از تحقیقات در این زمینه است . (فضل الهی ، 1390) .شش عامل به عنوان عوامل مؤثر بر شادی دانشجویان شناسایی شد که به ترتیب زیر اولویت‌بندی شدند: تعامل بین دانشجو و استاد؛  امکانات رفاهی دانشگاه؛جوّ سازمانی حاکم بر دانشگاه؛ مشارکت دانشجو در فعالیت‌های کلاسی؛ شیوه‌های تدریس و ارزشیابی استادان؛ عضویت در گروه‌های خاص(ورزشی، فرهنگی، مذهبی و...).نقش هیئت های مذهبی تهران در پیروزی انقلاب اسلامی تحقیق دیگری است که بدنبال پاسخ به این است که نقش و کارکرد هیئت های مذهبی تهران در روند شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی چه بوده است (زاهد غفاری ، 1391 :82-63).

5.روش

این پژوهش با روش اسنادی و پیمایش میدانی انجام شده است . از روش اسنادی برای صورت بندی مبانی نظری مثل بررسی تاریخی ، جایگاه هیئت های مذهبی ، عناصر ، فلسفه ، فرهنگ ، پیامدها و وضعیت کنونی و رویکردهای نظری نسبت به این آیین استفاده شده است. و از منابع کتاب ، نشریات رسمی و مقالات الکترونیکی ، فیش برداری و عین متن  از منابع مذکور بصورت مستند واز روش پیمایش میدانی جهت آزمون فرضیه ها با جهت توصیفی – تبیینی استفاده شده است. بر مبنای پیمایش توصیفی بدنبال چگونگی و شرح موضوع یعنی توصیف واقعیت بوده و سئوالات همراه با گزاره های چگونه ، چه کسی ، چه چیزی ، کجا ، چه مقدار و تعداد در پرسشنامه طرح شده است.در حوزه پیمایش تبیینی علاوه بر توصیف پدیده ها به تفسیر و بیان علل احتمالی و تبیین علت ها و دلایل رفتارها پرداخته می شود. تبیین رابطه ای درونی و متقابل بین متغیرهای پژوهش است  لذا پرسشهایی همراه با گزاره های چرا ، به چه دلیل و برای چه در پرسشنامه طراحی می شوند. با استفاده از تکنیک پرسشنامه از طریق نمونه گیری آماری به صورت پرسشنامه بسته و محقق ساخته و محتوی آن حاوی پرسشهای جمعیتی ، عینی و نگرش است . پرسشنامه بین افراد شرکت کننده در مراسم هیئت های مذهبی توزیع و از روش توزیع پرسشنامه در فواصل زمانی منظم استفاده گردید.یعنی به فواصل زمانی منظم 5 دقیقه فردی که وارد محل هیئت می شود بعنوان واحد نمونه انتخاب می شود. انتخاب افراد مورد تحقیق در راس یا بعد از هر 5 دقیقه بدون در نظر گرفتن مشخصات ظاهری ، آشنایی قبلی یا پایگاه اجتماعی آنها انجام می گردد. پرسشهای پرسشنامه  به روش مقیاس طیفی لیکرت طراحی و پرسشها در سطح مقیاس های اسمی ، رتبه ای و فاصله ای با تعداد 35 سئوال طراحی گردید.

جامعه آماری این تحقیق افراد مذهبی ( بچه هیئتی ها) شهر همدان شرکت کننده در  هیئت های مذهبی اهل بیت می باشند.این افراد متعلق به قشر خاص و محدودی نبوده در برگیرنده طبقات اجتماعی بالا ، متوسط و پایین می باشند. منظور افرادی که به لحاظ مادی و اجتماعی در پایگاه و وضع رفاهی بالا و متوسط و پایین قرار دارند. لذا از اقشار مختلف چون مالکان ، کارمندان ، بازاریان ،کشاورزان ، کارگران و بیکاران همه را در بر می گیرند. در این تحقیق نمونه گیری در چند نوبت انجام می گیرد . بعلت در دسترس نبودن لیست تمامی افراد مور تحقیق ابتدا از روش نمونه گیری خوشه ای  جامعه آماری را به سه خوشه که نمایانگر سه طبقه اجتماعی بالا ، متوسط و پایین شهر همدان است تقسیم کرده و هر یک از سه خوشه یا طبقه تعیین شده را به روش نمونه گیری تصادفی ساده (مناطق شهر همدان) را بعنوان پاره خوشه انتخاب می کنیم. در مرتبه بعد از پاره گروه ها ی درون هر یک از پاره خوشه ها نمونه گیری انجام می شود. یعنی از هیئت های مذهبی فعال در مناطق یاد شده . سرانجام از واحدهای فردی هریک از پاره گروه ها یعنی افراد شرکت کننده در هیئت ها نمونه گیری می شود.از میان مناطق مربوط به هرطبقه نمونه گیری 30درصدی انجام می دهیم و برای انتخاب پاره گروه ها نمونه گیری 50 درصدی انجام می شود. در هر کدام از پاره خوشه های انتخاب شده 10 هیئت مذهبی فعالیت دارند که 5 هیئت انتخاب می شود. که نهایتا 15 هیئت انتخاب می شوند.در مرحله آخر که انتخاب افراد از درون هیئت های مذهبی است با رعایت نمونه گیری تصادفی ساده در هر یک از هیئت ها 6 تا 7 نفر را بعنوان نمونه نهایی انتخاب می کنیم  که با احتساب 30 دقیقه وقت در هر هیئت جمعا حجم نمونه 100 نفر خواهد شد.پس از جمع آوری داده ها با استفاده از نرم افزار اس پی اس اس در بعد توصیفی از نمودارهای میله ای ، دایره ای و هیستوگرام و در بعد تبیینی از ضریب همبستگی پیرسون استفاده می شود. روایی پرسشنامه به طریق روایی صوری و با نظر خواهی از داوران و توافق و تایید آنها و پایایی آن به روش آزمون کرونباخ و با عدد 85/0 بدست آمد.

6.یافته ها

در تجزیه و تحلیل داده ها بدلیل وجود داده هایی در سطح مقیاس فاصله ای از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده گردید جمعا 10 آزمون ضریب هبستگی بدست آمد. برای ایجاد ارتباط بین سئوالات اول پرسشنامه که مربوط به مشخصات کلی فرد پاسخگو است با فرضیات تحقیق و برای پاسخ به این ایراد که ممکن است نتایج بدلیل جوان  و خام بودن افراد جامعه آماری بوده باشد تاثیر دو مولفه سن و وضعیت تاهل بر متغیر وابسته (نشاط اجتماعی) به روش آزمون آنالیز تحلیل واریانس دو طرفه آزموده شد.

از لحاظ تحصیلی و شغلی  نتایج نشان می دهد که افراد شرکت کننده از دانش آموزان تا مدارک تحصیلی فوق لیسانس و دکتری و شاغلین تا بیکاران را تشکیل می دهند. چولگی و کشیدگی همه متغیرها (فرضیه ها) با استفاده از ضریب چولگی و کشیدگی بدست آمد که نشان دهنده توزیع متقارن متغیرها است . 10 فرضیه تحقیق که بصورت 10متغیر مستقل با متغیر وابسته در ارتباط قرار گرفته شامل :

یک.-شرکت در هیئت های مذهبی و گریه؛دو.تعدیل هیجانات روحی ؛ سه. رشد عواطف و ارزش های انسانی ؛ چهار.تربیت افراد بر محور معنویت ؛ پنج.آموزش سبک زندگی دینی در هیئت ها ؛شش.ارزش گذاری و ترویج روحیه جهادی در هیئت ها؛ هفت. ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر در هیئت ها ؛ هشت. روشنگری سیاسی و برائت از دشمنان در هیئت ها ؛ نه. روابط محبت آمیز میان افراد در هیئت ها ؛ده. انجام کارهای هیئت بصورت گروهی . بعبارتی اینها به نوعی یک طرف رابطه فرضیه های تحقیق را تشکیل می دهند.

جدول شماره (1) فراوانی متغیر های  مستقل سن و وضع تاهل

جدول شماره 1 فراوانی سن و وضعیت تاهل را نشان می دهد با این فرض که سن و وضعیت تاهل افراد نمونه تاثیری بر داده های متغیر وابسته ندارند با توجه به مقادیر نمایش داده شده در جدول شماره (2) که بزرگتر از 05/0 می باشد دلیل کافی برای رد فرضیه صفر نداشته پس این فرضیه تایید می شود. لذا سن و وضعیت تاهل افراد نمونه تاثیری بر داده های متغیر وابسته تحقیق ندارند. یعنی افراد دارای سن پایین و بالا مجرد و متاهل پاسخهای نسبتا یکسانی به سئوالات پرسشنامه داده اند.

جدول شماره (2) آنالیز واریانس دو طرفه تاثیر سن و وضع تاهل بر داده های متغیر وابسته

 a.R squared=0/031(adjusted squared=-0/020)

چون آزمون ضریب همبستگی پیرسون برای همه 10 فرضیه تایید گردید بخاطر یکسان بودن جدول آزمونها تنها بعنوان نمونه جدول ضریب پیرسون برای فرضیه اول به شرح زیر نشان داده می شود:

به نظر می رسد شرکت در هیئت های مذهبی و گریه و سینه زنی بر مصائب ائمه اطهار (ع) نشاط اجتماعی را افزایش دهد.

جدول شماره (3) آزمون ضریب همبستگی پیرسون

 **correlation is significant at the 0/01 level (2-tailed)

مقدار ضریب همبستگی پیرسون در جدول فوق 383/0 است که رابطه ای نسبتا قوی بین متغیر های مستقل و وابسته در فرضیه اول را نشان می دهد.مقدار Sig برابر (000/0) بوده و بعبارتی از 05/0 کوچکتر است پس فرضیه صفر رد و فرضیه تحقیق تایید می شود. یعنی شرکت در هیئت های مذهبی و گریه بر ائمه اطهار (ع) نشاط اجتماعی را افزایش می دهد. با توجه به چارچوب نظری نظریه محبت خواجه نصیر که قبلا اشاره شد محبت از نوع لذت می باشد یکی از وجه های لذت نشاط اجتماعی است که در هیئت های مذهبی بر آن افزوده می شود. و همین طور 9 فرضیه دیگر که به ترتیب با ضرایب 595/0 و مقدار Sig (000/0) ، 299/0 و مقدار Sig (000/0) ، 469/0 و مقدار Sig (000/0) ، 357/0 و مقدار Sig (000/0) ، 437/0 و مقدار Sig (000/0) ، 233/0 و مقدار Sig (019/0) ، 283/0 و مقدار Sig (004/0) ، 338/0 و مقدار Sig(001/0) ، 538/0 و مقدار Sig (000/0) که به نوعی با توجه ب چارچوب نظریه محبت خواجه نصیر اثبات می شوند. مثل بعد چهارم محبت از دیدگاه خواجه نصیر یعنی کسب و بدست آوردن لذت که باعث نشاط اجتماعی می شود.

نتیجه گیری و پیشنهاد

همیشه هر پدیده انسانی دستخوش تحولاتی می گردد که یا مثبت بوده و در جهت سعادت انسان تکامل می یابد و یا اینکه دچار انحراف شده و باعث رسیدن زیان به انسان می شود. آنچه در این تحقیق به بررسی آن پرداخته ایم در باب هیئت های مذهبی معیار و استاندارد بوده است یعنی هیئت هایی که در برپایی برنامه های خود اصولی را رعایت می کنند مثل زمان برپایی مراسم ، ارزش قائل شدن به سخنران ، طول برنامه و امور جانی دیگر چون پذیرایی دچار افراط و تفریط نگردیده و با در نظر گرفتن مخاطب و شرایط روز جامعه این اصول را رعایت می کنند.

در جامعه ما حدود 70 درصد از هیئت های مذهبی بطور نسبتا کامل در زمره هیئت های معیار و استاندارد قرار می گیرند اما طبق مشاهدات حدود 30 درصد از هیئت ها بطور نسبی دچار انحراف شده اند .پیشنهاد محقق این است که اولا به بررسی اصول و عناصر هیئت های مذهبی معیار ، نحوه پرداختن و توجه به آن ، تاثیرات ، کمبودها ، نتایج حاصله چه در فرد و چه در جامعه ، میزان سفارش بزرگان دین به رعایت آنها ، و دوما ریشه یابی علل انحراف برخی از هیئت های مذهبی مثل تاثیرات و نتایج برگزاری بعضی مراسم ها مثل قمه زنی بر جامعه ، تاثیرات اختلاف افکنی بین شیعه و سنی در هیئت های مذهبی بر سیاست خارجی ایران ، تاثیر استفاده از سبک های غربی اشعار مداحی بر روح و روان جوانان هیئت های مذهبی ، تاثیر خواندن روضه های دروغ بر میزان اعتماد مردم به دین را محققان بعدی در اولویت تحقیق قرار دهند. اما در رابطه با روند بهتر انجام تحقیق پیشنهاد می شود محقق باید به وضعیت فرد و گروه قبل و بعد از اجرای این گونه مراسمات توجه داشته باشد. زیرا در غیر این صورت متغیر آداب و رسوم و شان جلسه بر موضوع مورد بررسی تاثیر گذار خواهد بود. پیشنهاد بعدی بررسی مقایسه ای است یعنی هیئتی ها و غیر هیئتی ها . در چنین شیوه ای باید با نگاه عمقی به بررسی موضوع پرداخت و ملاکهای زود گذر بودن ، جزئی بودن یا همه زندگی فرد را در بر گرفتن در رابطه با نشاط اجتماعی باید مورد مداقه قرار گیرد.