تأثیر مؤلفه‌های برنامه درسی پنهان بر بعد سیاسی هویت اسلامی – ایرانی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه شهر تهران

مقدمه

مدرسه، اجتماعی است که پیامدهای بسیاری را برای زندگی دانش‌آموزان به همراه دارد که در برنامه درسی رسمی، به صراحت به همه آن‌ها اشاره نشده است. این پیامدها در دو وجه مثبت و منفی، تحقق اهداف مدرسه را تحت تأثیر قرار داده و کیفیت و چگونگی تحقق آن‌ها را نیز، تغییر می‌دهند. یکی از مفاهیمی که در راستای اهداف نظام آموزشی قرار دارد، هویت یافتگی اسلامی – ایرانی دانش‌آموزان می‌باشد که مانند دیگر اهداف مدرسه، از زمینه‌های پنهان آن تأثیر می‌پذیرد. هویت یابی، تلاش فرد در جهت شناخت ارزش وجودی خود می‌باشد که از خصوصیات بارز دوران نوجوانی به شمار می‌آید(شعاری نژاد، 1383: 65 و 122-123) و عوامل گوناگونی بر آن اثر دارد(لطف آبادی، 1380: 130-133) . به دلیل تقارن دوران نوجوانی با دوره متوسطه و نقش مدرسه در هویت یابی دانش‌آموزان(صادق زاده و منادی، 1387: 134)، این پژوهش، از میان عوامل گوناگون مؤثر بر هویت دانش‌آموزان، بر عامل "مدرسه" متمرکز شده و از میان عوامل مختلف درون مدرسه‌ای نیز"برنامه درسی پنهان" به جهت این که در افکار، عواطف، نگرش‌ها و رفتار دانش‌آموزان تأثیر پایدارتر و ماندگارتری از برنامه درسی رسمی دارد(ملکی، 1389: 85) در سال 91 مورد بررسی این پژوهش قرار گرفته است. سؤال اساسی در پژوهش حاضر، بررسی تأثیرات مثبت و منفی مؤلفه‌های برنامه درسی پنهان( شامل: معلم، دانش‌آموزان، روش تدریس، ارزشیابی، محتوا و مکان فیزیکی) بر بعد سیاسی هویت اسلامی–ایرانی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه شهر تهران است.

1.چارچوب مفهومی و نظری

از آنجا که ارایه پاسخ به هر سوالی میازمند تحدید مفاهیم و تبیین مبانی نظری آن است در این قسمت نخست ملاحظات مفهوم شناسانه و نظری ارایه می شود:

1-1.برنامه درسی پنهان

 اغلب تعاریف برنامه درسی پنهان را می‌توان در دو دسته، دسته‌بندی نمود؛ دسته اول، بر یکی از جنبه‌های برنامه درسی پنهان (شناختی، اجتماعی و فیزیکی) تأکید دارند؛برای مثال می‌توان به گوردن^[i] (به نقل از :بی نا1387: 163) و بیان فر و همکاران

( 1389: 58) اشاره کرد. دسته‌ی دوم، با محوریت"قصدشده بودن یا نبودن"ِ برنامه درسی پنهان، تعریف شده‌اند.  برخی بر قصدنشده و غیرعمدی بودن ( Horn, 2003 quoted from Sari & Doganay, 2009: 926 ) و برخی دیگر بر قصدشده اما تصریح نشدن در برنامه درسی رسمی (Sari & Doganay, 2009,vol9: 926 ) باور دارند.  شکل زیر، نشان دهنده وجوه افتراق و اشتراک نظر محققان در ارتباط با مفهوم برنامه درسی پنهان می‌باشد.

شکل 1: شکل نشان‌دهنده وجوه افتراق و وجه اشتراک نظر محققان در ارتباط با مفهوم برنامه درسی پنهان

همان‌گونه که شکل 1 نشان می‌دهد، اختلاف نظر اکثر پژوهشگران حوزه برنامه درسی در مورد مفهوم برنامه درسی پنهان، در رکن قصدشده بودن یا نبودن آن می‌باشد؛ با این وجود، همگی، بر این امر اذعان دارند که این پیامدها در برنامه درسی رسمی، تصریح نمی‌شوند.  پژوهش حاضر، پدیده پنهان بودن پیامدهای حاصل شده از مدرسه را از زاویه نگاه دانش‌آموزان بررسی کرده و لذا، قائل بر محوریت تصریح نشدن این تجارب در برنامه درسی رسمی است و بر وجه افتراق، تمرکزی ندارد.  پژوهش، بر این باور است که از آن جا که برنامه درسی پنهان، احتمالاً در بسیاری از جنبه‌ها از برنامه درسی آشکار فراگیرتر و مؤثرتر باشد(ایزدی، شارع پور، قربانی، 1388: 110)، از این رو می‌تواند در تحقق اهداف تربیتی- که یکی از آن‌ها را می‌توان تجلّی هویت اسلامی – ایرانی در دانش‌آموزان دانست- نقش مؤثری داشته باشد.

1-2.هویت اسلامی - ایرانی

پژوهش، بر این باور است که رهنمودهای اسلام و آموزه‌های حاصل از فرهنگ تاریخی ایران، چنانچه در فرایند "تطبیق علمی (میرزا محمدی، 1387) " قرار گیرد و معیار این فرایند، اسلام باشد، خروجی و حاصل این فرایند تطبیق، آموزه‌های اسلامی–ایرانی است که اگر توسط فردی مورد پذیرش جامع(پذیرش در سطوح سه‌گانه؛ شناختی، عاطفی و رفتاری) قرار گیرد، برآیندی برای وی حاصل می‌شود که می‌توان آن را هویت اسلامی – ایرانی دانست.

1-3.بعد سیاسی هویت اسلامی - ایرانی

محققان، بعد سیاسی را، میزان وفاداری اعضای یک سرزمین جغرافیایی نسبت به نهادها، نظام حکومتی، ارزش‌ها و ایدئولوژی سیاسی و مرزهای کشور (اکبری و عزیزی، 1386: 288-289) تعریف کرده‌اند. بعد سیاسی هویت اسلامی – ایرانی، دیدگاه آموزه‌های اسلامی – ایرانی در زمینه سیاست بوده و می‌توان آن را، پذیرش جامع مسائل مرتبط با بعد سیاسی آموزه‌های اسلامی – ایرانی از سوی فرد دانست. به عبارت دیگر، چنانچه فردی آموزه‌های سیاسی اسلامی– ایرانی را درک کند(پذیرش شناختی)، به سمت آن‌ها گرایش پیدا کند(پذیرش عاطفی) و آن‌ها را مبنای عمل قرار دهد(پذیرش رفتاری)، آن گاه؛ بعد سیاسی آموزه‌های اسلامی– ایرانی را به طور جامع پذیرفته و این امر، برآیندی را برای وی به همراه دارد که پژوهش حاضر آن را، هویت یافتگی اسلامی– ایرانی در بعد سیاسی می‌داند. 

2.روش‌شناسی پژوهش

رویکرد پژوهش حاضر، کیفی و با تلفیقی از روش‌های؛ توصیفی- تحلیلی از نوع اسنادی(در مرحله بررسی متغیر دوم پژوهش)، قوم نگاری(در مرحله گردآوری اطلاعات)، تحلیل محتوای کیفی (در مرحله تجزیه و تحلیل یافته‌ها) و با نمونه‌گیری هدفمند(با معیار زنجیره‌ای شاخص)، بر روی پنج مدرسه و سی دانش‌آموز، انجام شده است. اطلاعات مورد نیاز، با استفاده از ابزارهای؛ مصاحبه نیمه رهنمودی،مشاهده مشارکتی و فرم فیش‌برداری اسناد و مدارک مرتبط، جمع‌آوری شده است. تجزیه و تحلیل یافته‌ها، بر مبنای تحلیل محتوای کیفی انجام و کدگذاری یافته‌ها، در سه مرحله؛ کدگذاری باز،گزینشی و محوری صورت گرفته است.  اعتبار و اعتمادپذیری یافته‌ها، از طریق تکنیک های؛ کنترل اعضاء، اجماع سه سویه، بازنگری ناظرین و انجام مصاحبه‌ها توسط پژوهشگر، تأمین شده است. 

3.یافته های پژوهش

تأثیرات مثبت و منفیمؤلفه‌های برنامه درسی پنهان(معلم، دانش‌آموزان، روش تدریس، ارزشیابی، محتوا و مکان فیزیکی) بر بعد سیاسی هویت اسلامی– ایرانی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه شهر تهران را می توان در 6 بعد به شرح زیر شناسایی و تحلیل نمود:

3-1.تاثیرات از ناحیه معلمین

الف. تأثیر مثبت

جدول 1: کدهای محوری اثر پنهان مثبت شناختی، عاطفی و رفتاری معلم

جدول1، نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه شناختی به یک کد محوری؛اثر مثبت توانمندی علمی معلم در بحث و گفتگوهای دوستانه و مستدل سیاسی با دانش‌آموز بر هدایت ادراک سیاسی دانش‌آموزمنتج گردید.  در حیطه عاطفی به سه کد محوری؛اثر مثبت مشتاقانه، مشوّقانه و دوستانه طرح شدن مسائل سیاسی از سوی معلم بر افزایش اشتیاق دانش‌آموز به مسائل سیاسی، اثر مثبت ایجاد فضای اعتماد جهت طرح پرسش سیاسی بر تشویق دانش‌آموز به مسائل سیاسی، اثر مثبت غیرمتعصبانه طرح شدن مسائل سیاسی از سوی معلم بر ترغیب دانش‌آموز به مسائل سیاسی و اثر مثبت سؤال سیاسی در ذهن دانش‌آموز ایجاد کردن بر تقویت گرایش دانش‌آموز به مسائل سیاسیرسید و در سطح رفتاری یک کد محوری؛اثر مثبت شاخص‌های مطلوب رفتار معلم بیان‌کننده مسائل سیاسی بر تعالی رفتارهای سیاسی دانش‌آموز حاصل شد.

ب. تأثیر منفی

جدول 2: کدهای محوری اثر پنهان منفی شناختی، عاطفی و رفتاری معلم

جدول2، نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه شناختی به یک کد محوری؛اثر منفی ناتوانی علمی معلم در بحث و گفتگوی دوستانه‌ی مستدل سیاسی بر تضعیف ادراک سیاسی دانش‌آموزمنتج گردید. در حیطه عاطفی، به سه کد محوری؛اثر منفی آمرانه و جانب‌دارانه بیان شدن مسائل سیاسی از سوی معلم بر تضعیف اشتیاق دانش‌آموز به مسائل سیاسی،اثر منفی انگیزه سیاسی نداشتن معلم بر تردید دانش‌آموز نسبت به مسائل سیاسی و اثر منفی حس منفی معلم به نظام سیاسی کشور بر تزلزل دانش‌آموز نسبت به مسائل سیاسی رسید و در سطح رفتاری سه کد محوری؛اثر منفی اظهارت سیاسی بیش از حد معلم بر تضعیف رفتارهای سیاسی دانش‌آموز،اثر منفی رفتار ناپسند معلم بیان‌کننده مسائل سیاسی بر تضعیف رفتارهای سیاسی دانش‌آموز و اثر منفی مدیریت نامطلوب رفتارها در بحث‌های سیاسی کلاسی بر تخریب رفتارهای سیاسی دانش‌آموز حاصل شد.

3-2.تاثیرات از ناحیه دانش آموزان

الف.تأثیر مثبت

جدول 3: کدهای محوری اثر پنهان مثبت شناختی، عاطفی و رفتاری دانش‌آموز

جدول3، نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه شناختی به یک کدمحوری؛اثر مثبت صحبت‌ها و بحث‌های سیاسی مستدل دوستان بر اعتلاء فهم سیاسی دانش‌آموز منتج گردید. در حیطه عاطفی، به دو کد محوری؛اثر مثبت علاقمندی آگاهانه دوستان به فعالیت‌ها و مسائل سیاسی بر تقویت رغبت دانش‌آموز نسبت به فعالیت‌ها و مسائل سیاسی و اثر مثبت مشتاقانه و با متانت حرف زدن دوستان در زمینه مسائل سیاسی بر افزایش اشتیاق در دانش‌آموز نسبت به فعالیت‌ها و مسائل سیاسی رسید و در سطح رفتاری یک کد محوری؛اثر مثبت فعالیت‌های سیاسی دوستان بر تکوین رفتارهای سیاسی دانش‌آموز حاصل شد.

ب. تأثیر منفی

جدول 4: کدهای محوری اثر پنهان منفی شناختی، عاطفی و رفتاری دانش‌آموز

جدول4 نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه شناختی، به یک کد محوری؛اثر منفی بحث‌ها و صحبت‌های سیاسی غیر مستدل و ناآگاهانه دوستان بر انحراف ادراک و فهم سیاسی دانش‌آموز منتج گردید. در حیطه عاطفی، به سه کد محوری؛اثر منفی علاقمند نبودن دوستان به نظام سیاسی، احزاب و مسائل سیاسی کشور بر تردید دانش‌آموز نسبت به مسائل سیاسی،اثر منفی جانب‌دارانه و متعصبانه حرف زدن دوستان در زمینه مسائل سیاسی بر تزلزل گرایش دانش‌آموز نسبت به مسائل سیاسی واثر منفی بی‌انگیزگی دوستان جهت انجام فعالیت‌های سیاسی بر تضعیف گرایش دانش‌آموز به مسائل سیاسی رسید.  در سطح رفتاری نیز دو کد محوری؛اثر منفی عدم مشارکت دوستان در فعالیت‌های سیاسی بر تخریب رفتارهای سیاسی دانش‌آموز،اثر منفی رفتارهای حاکی از کم ظرفیتی دوستان در بحث‌های سیاسی بر تضعیف رفتارهای سیاسی دانش‌آموزحاصل شد.

3-3.روش تدریس

الف. تأثیر مثبت

جدول5 نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه شناختی، به یک کد محوری؛اثر مثبت تدریس مفاهیم سیاسی در بازدید از مجلس بر تکمیل اطلاعات سیاسی دانش‌آموز در حیطه سیاست منتج گردید. در حیطه عاطفی، به یک کد محوری؛اثر مثبت تدریس مفاهیم سیاسی با استفاده از تلفیق روش‌های تدریس در این حیطه بر تقویت علاقه دانش‌آموز به مسائل سیاسیرسید و در سطح رفتاری یک کد محوری؛اثر مثبت تدریس الگوهای عملی رفتارهای سیاسی با استفاده از نمایش بر تعالی رفتارهای سیاسی دانش‌آموزحاصل شد.

جدول 5:: کدهای محوری اثر پنهان مثبت شناختی، عاطفی و رفتاری روش تدریس

ب. تأثیر منفی

جدول 6: کدهای محوری اثر پنهان منفی شناختی، عاطفی و رفتاری روش تدریس

جدول6، نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه عاطفی به دو کد محوری؛اثر منفی تدریس مفاهیم سیاسی صرفاً از طریق سخنرانی بر تضعیف گرایش دانش‌آموز به سمت مسائل سیاسی واثر منفی ایجاد فضای غیر دوستانه در تدریس مفاهیم سیاسی از طریق مباحثه دانش‌آموزان همراه با نظارت معلم بر تخریب رغبت دانش‌آموز به مفاهیم سیاسیرسید. 

3

3-4.تاثیرات از ناحیه ارزشیابی

الف.تأثیر مثبت

جدول 7:کدهای محوری اثر پنهان مثبت شناختی، عاطفی و رفتاری ارزشیابی

جدول7، نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه رفتاری دو کد محوری؛اثر مثبت احتساب عادلانه‌ی فعالیت‌های سیاسی دانش‌آموز در ارزشیابی نهایی درس مطالعات بر تثبیت تلاش‌ها و اعتلاء رفتارهای عملی دانش‌آموز در حیطه سیاست و اثر مثبت مبنا قرار دادن کیفیت فعالیت‌های سیاسی دانش‌آموز به عنوان شاخص ارزشیابی نهایی درس مطالعات بر تعالی فعالیت‌های سیاسی دانش‌آموزحاصل شد.

ب.تأثیر منفی

جدول8: کدهای محوری اثر پنهان منفی شناختی، عاطفی و رفتاری ارزشیابی

جدول8 نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه رفتاری یک کد محوری؛اثر منفی عدم احتساب فعالیت‌های سیاسی دانش‌آموز در ارزشیابی نهایی درس مطالعات بر تخریب تلاش عملی دانش‌آموز در زمینه مسائل و رفتارهای سیاسیحاصل شد.

3-5. تاثیرات از ناحیه محتوا

الف.تأثیر مثبت

جدول 9 نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه عاطفی به شش کد محوری؛اثر مثبت وجود تصاویر زیبای متناسب با سن، علایق و مرتبط با مسائل سیاسی در بخش سیاسی کتاب مطالعات بر اعتلاء گرایش دانش‌آموز به سمت مطالعه بخش سیاسی کتاب مطالعات و رفتارهای صحیح سیاسی، اثر مثبت چیدمان منظم و منطقی مطالب در بخش سیاسی کتاب مطالعات بر ارتقاء اشتیاق دانش‌آموز به سمت مطالعه بخش سیاسی کتاب مطالعات، اثر مثبت مختصر و مفید نوشته شدن مطالب در بخش سیاسی کتاب مطالعات بر تثبیت گرایش دانش‌آموز به مطالعه بخش سیاسی کتاب مطالعات، اثر مثبت جمله‌بندی عبارات در بخش سیاسی کتاب مطالعات متناسب با ویژگی‌های سنی، ادراکی و علایق دانش‌آموز بر تقویت رغبت دانش‌آموز به مطالعه بخش سیاسی کتاب مطالعات، اثر مثبت ارائه مطالب کاربردی سیاسی متناسب با نیازهای روز دانش‌آموز در بخش سیاسی کتاب مطالعات بر گرایش بیشتر دانش‌آموز به مطالعه بخش سیاسی کتاب مطالعات و اثر مثبت ارائه مطالب سیاسی در قالب داستان‌های بلند و کوتاه و زندگی‌نامه و بزرگان دوران قدیم و معاصر بر تحکیم گرایش دانش‌آموز به مطالعه بخش سیاسی کتاب مطالعاترسید.

جدول 9: کدهای محوری اثر پنهان مثبت شناختی، عاطفی و رفتاری محتوا

ب.تأثیر منفی

جدول 10 نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه عاطفی به سه کد محوری؛اثر منفی توضیحات بیش از حد بخش سیاسی کتاب مطالعات در مورد مطالب ذکرشده در آن بر تخریب گرایش دانش‌آموز به مطالعه بخش سیاسی کتاب مطالعات، اثر منفی جمله‌بندی عبارات بخش سیاسی کتاب مطالعات نامتناسب با ویژگی‌های سنی، ادراکی و علایق دانش‌آموز بر تضعیف گرایش دانش‌آموز به مطالعه بخش سیاسی کتاب مطالعات و اثر منفی مرتبط نبودن بخش سیاسی کتاب مطالعات با نیازهای سیاسی روز دانش‌آموز بر تخریب اشتیاق دانش‌آموز به مطالعه بخش سیاسی کتاب مطالعات رسید. 

جدول 10: کدهای محوری اثر پنهان منفی شناختی، عاطفی و رفتاری محتوا

3-6. تاثیرات از ناحیه مکان فیزیکی مدرسه

الف.تأثیر مثبت

جدول11 نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه شناختی به یک کد محوری؛اثر مثبت استفاده از مضامین سیاسی در طراحی دکوراسیون کلاس بر ارتقاء درک سیاسی دانش‌آموز منتج گردید. در حیطه عاطفی به یک کد محوری؛اثر مثبت استفاده از یک بنر رنگی بزرگ، با رنگ‌های متناسب و بیان دوستانه و غیردستوریِ یک مفهوم سیاسی بر ترغیب دانش‌آموز نسبت به مسائل سیاسی رسید و در سطح رفتاری یک کد محوری؛اثر مثبت چیدمان یک و چند گروهی صندلی‌های کلاس هنگام بیان مسائل سیاسی از سوی معلم بر تقویت اشتیاق دانش‌آموز به سمت شرکت در بحث‌های سیاسی کلاس حاصل شد.

جدول 11: کدهای محوری اثر پنهان مثبت شناختی، عاطفی و رفتاری مکان فیزیکی

ب.تأثیر منفی

جدول 12: کدهای محوری اثر پنهان منفی شناختی، عاطفی و رفتاری مکان فیزیکی

جدول 12 نشان می‌دهد که تجمیع اظهارات دانش‌آموزان (حسب جدول نمونه مندرج در ضمیمه مقاله حاضر)، در حیطه عاطفی، به دو کد محوری؛اثر منفی امکانات نامناسب مدرسه در حوزه نیازمندی‌های رشد سیاسی بر تضعیف گرایش دانش‌آموز نسبت به مسائل سیاسی و اثر منفی بیش از حد نوشته شدن پیام‌های سیاسی روی دیوارهای مدرسه بر کاهش رغبت دانش‌آموز نسبت به مسائل سیاسی رسید و در سطح رفتاری، یک کد محوری؛اثر منفی چیدمان سمیناری صندلی‌های کلاس هنگام بیان مسائل سیاسی از سوی معلم بر تضعیف مشارکت دانش‌آموز در بحث‌های سیاسی کلاس حاصل شد.

نتیجه‌گیری

یافته‌های پژوهش؛در زمینه اثرگذاری تبادل اطلاعات(در مؤلفه‌های معلم و دانش‌آموز) همسو با‌یمانی و همکاران(1388) و مهدوی و پیلتن(1388) می‌باشد، در حیطه اثرگذاری رفتار مطلوب معلم، با نتایج موسوی و کلانتری(1391:82) و ریچ و اسکارتر^[ii](2012)، مشابه است، در زمینه اثرپذیری از علایق دوستان، بامهدوی و پیلتن(1388)، همسو است،در خصوص اثرگذاری مثبت تدریس مفاهیم سیاسی با روش‌های مختلف، با ملایی نژاد (1382)، ریچ و اسکاتر (2012) و لتسیا ویلاریل^[iii](2011) هم راستا است، در زمینه تهدید بودن روش‌های ارزشیابی مبتنی بر محفوظات، با ابراهیمیان(1391:139) همسو است و در ارتباط با اثرگذاری مکان فیزیکی مدرسه، پژوهششرفی(1382) مؤید یافته‌های پژوهش حاضر می‌باشد.

در مجموع؛ یافته‌های پژوهش حاکی از اثرگذاری پنهان مؤلفه‌های معلم، دانش‌آموز، روش تدریس، ارزشیابی، محتوا و مکان فیزیکی بر بعد سیاسی هویت اسلامی – ایرانی دانش‌آموزان در دو وجه مثبت و منفی می‌باشد که البته، برخی از مؤلفه‌ها در حیطه‌های سه گانه؛ شناختی، عاطفی و رفتاری و برخی دیگر تنها در یک یا دو حیطه اثرگذار هستند.  از آنجا که سیاست، نقش مهمی در ثبات و رشد جامعه دارد، تربیت سیاسی همسو با هویت اسلامی – ایرانی دانش‌آموزان، یکی از اولویت‌های مهم آموزش و پرورش کشور محسوب شده و امید است که آموزش و پرورش در این مسیر، گام‌های بلندتری برداشته و زمینه تعالی ادراک، استحکام گرایش و ثبات، هدایت و تقویت رفتارهای سیاسی همسو با هویت اسلامی–ایرانی را در دانش‌آموزان، محقق سازد.  مقوله‌های حاصل‌شده از مصاحبه‌ها و مشاهدات این پژوهش، می‌تواند متولیّان آموزش را در این مسیر، یاری رساند.