بازیگران تغییرات اجتماعی اعم از بازیگران کنترل کننده و کنش گران تحول ساز  یا منازعه گران با توسل به الگوها و مدل های مختلف به هدایت منازعه یا مدیریت و کنترل آن می پردازند. اگر چه در این خصوص مطالعات متعددی انجام شده(نک. حسینی، 1391). لیکن این بحث در حوزه  قرآن پژوهی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در حالی که با رجوع به این کتاب آسمانی با سرنوشت اقوام و جوامع مختلفی در چارچوب حکایت های تاریخی روبرو می شویم که هریک از آنها علاوه بر عطف توجه به علل، عوامل، زمینه های بروز و ظهور بحران ها در این جوامع، به چگونگی مدیریت و هدایت این بحران ها و نحوه کنترل و خنثی سازی آن در قالب دو الگوی الهی و طاغوتی پرداخته شده است. یکی از این حکایت ها، جنبش ضد فرعونی ای است که به به رهبری  حضرت موسی (ع) صورت گرفته است. مسأله اصلی این پژوهش تبیین مولفه های نرم افزارانه این تغییر مهم توسط حضرت موسی (ع) می باشد.

1.چارچوب مفهومی و نظری

1-1.تعریف مفاهیم

الف. تغییر اجتماعی: تغییر اجتماعی پدیده ای قابل رویت در طول زمان ،به صورتی که موقتی و یا کم دوام نباشد، بر روی ساخت یا وظایف سازمان اجتماعی یک جامعه است که جریان متعارف تاریخ را دگرگون می نماید(روشه1374: 26).

ب.جنبش اجتماعی: تعاریف مختلفی از جنبش اجتماعی ارایه شده (نک. گیدنز1373: 672-671 و روشه1374 :164)که در این میان تعریف افتخاری به دلیل جامعیت و توان کاربردی بیشتر، در مقاله حاضر استفاده شده :جنبش اجتماعی تلاشی است جهت فعال نمودن گسست های اجتماعی از طریق ارایه ایدئولوژیی بدیل و رهبری مردم به منظور دستیابی به منابعی از قدرت که تا قبل از آن بر آنها کنترل نداشت (افتخاری1382: 96-95).

ج. مدیریت تغییرات: فرایند بکارگیری موثر منابع انسانی و امکانات مادی جهت جلوگیری (یا ایجاد نوع خاصی) از تغییر در جامعه می باشد که با مهار ،کنترل ویا سرکوب عوامل موثر همراه می باشد(تهارت و بوین1385: 69-65).

1-2. مبانی نظری

نظریه تصویر سازی مبنای نظری این پژوهش را شکل می دهد. مطابق این نظریه باورها از طریق تصاویر ساخته شده و عینیت می یابند وبه نوبه خود چارچوب هایی را شکل می دهند که چگونگی تفسیر و معنا پیدا کردن حوادث پیرامون ما را مشخص می کنند(مرادیان 1388: 82). درحقیقت تصویر سازی ها چه از نوع مثبت یا منفی، نگرش ها را دستخوش تحول نموده و با تغییر نگرش، رفتارها نیز متناسب با آن شکل خواهد گرفت.چنانچه تصویر سازی با مهارت صورت نگیرد به نتایج عکس منجر خواهد شد(جرویس1376: 248). تصویرهایی که در ذهن مخاطب نقش می بندند، می توانند او را نسبت به حمایت و یا مخالفت از یک بازیگر تجهیز نمایند، به همین دلیل است که تمامی بازیگران در تلاشند تا تصویر متناسب برای دست یابی به هدف خود را در ذهن مخاطب سامان دهند.در این چارچوب چهار نوع تصویر سازی قابل تشخیص است(رک: افتخاری1387): تصویر سازی از خود برای خود؛ تصویر سازی از خود برای دیگران؛ تصویرسازی از دیگران برای خود؛ تصویر سازی از دیگران برای دیگران.نکته اساسی در موفقیت تصویر سازی، نیازمند دو رکن است:

1-2-1. اقدام عامل که بر سیاست های نظری و عملیاتی بازیگر جهت ایجاد تغییر وموجه دادن آن دلالت دارد.این سیاست ها متنوع بوده و در قالب راهبردهای نرم افزاری و سخت افزارانه معمولا اجرایی می شود (نک. نصر، 1380: 491ـ 502).

1-2-2. اقدام هدف که در واکنش به اقدام عامل طراحی می شود.مجموع تلاش‌های عامل برای موجه جلوه دادن تصویر تولید شده، در نهایت می‌تواند با یک مانع جدی روبه‌رو شود که «سرمایة اجتماعی» بازیگر هدف است. این سرمایه مانع از آن می‌شود تا تصویر (هرچند هم قوی باشد) بر بازیگر هدف منطبق گردد.اقدام هدف شامل مجموع سیاست هایی است که با هدف منع تعریف و اجرایی می شوند (نک. افتخاری 1389).

     داستان حضرت موسی(ع) ونحوه مواجهه ایشان با فرعون در قرآن کریم را می توان در قالب این نظریه بازسازی نمودکه در ادامه ارایه می شود.

 2.روش شناسی

2-1.روش تحقیق

روش مطالعه در این مقاله «پارادایم کیس» می باشد.(3 )مطابق این روش با مراجعه به قرآن کریم اصول مبادی شناخت مورد سئوال به دست می آید. «پارادایم کیس» به دلیل قرار داشتن در مجموعه مطالعات موردی از توان کشف عمق معانی پدیده ها برخوردار است و به دلیل مزایای انحصاری آن در گفتمان اسلامی (اعتبار و اصالت موضوع و منابع) روایی نتایج را افزایش می دهد.(افتخاری،1390 :139) لذا با اتخاذ این روش تصویری از مدیریت تغییر اجتماعی حضرت موسی(ع) و نیز مدیریت مقابله با بحران توسط فرعون ارائه می گردد که می توان براساس آن یافته های حاصل از این طریق را به عنوان اصول راهبردی گفتمان اسلامی در موضوع این پژوهش ارائه کرد.¹

2-2.کاربست روش

 کاربرد این روش، نیازمند داشتن الگوی عملیاتی است که بر مراحل اجرایی مشخصی استوار باشد. بر این اساس برای عملیاتی شدن روش، حداقل سه گام باید برداشته شود(نک. افتخاری،1390: 139-128):گام اول.گردآوری آیات مرتبط،گام دوم. تبیین ساخت معنایی آیات،و گام سوم.تفسیر موضوعی آیات. با عنایت به تمرکز بحث بر دوره قیام حضرت موسی(ع) علیه فرعون، مدیریت تغییر اجتماعی بر مبنای مؤلفه های قدرت نرم حضرت موسی(ع) و اقدامات مقابله ای فرعون در 23 سوره مبارکه از قرآن کریم روایت شده است.آیات شریفه مورد نظر در جدول زیر آمده اند.

جدول شماره 1:پراکنش آیات شریفه مربوط به دعوت حضرت موسی(ع)

 2. الگوی اقدام حضرت موسی(ع)

حضرت موسی(ع) طی یک زمان نسبتاً طولانی در راستای تغییر اجتماعی و مبارزه با سلطه، از طریق مدیریت تصاویر، اقداماتی را برای تولید قدرت نرم خود و قوم بنی اسراییل از یک سو و فرسایش اقتدار دستگاه سلطه فرعون از سوی دیگر انجام داد. در واقع این اقدام با دو راهبرد تصویر سازی برای خود و تصویر سازی منفی از دستگاه حاکمیت فرعون دنبال شد. در عین حال دو راهبرد موصوف عموماً به صورت توامان به کار گرفته شده و تولید قدرت برای خود و فرسایش قدرت حریف بطور همزمان ایجاد کرد.

راهبرد 1:فرسایش قدرت نرم فرعون 

در این چارچوب، حضرت موسی(ع) از طریق مدیریت تصاویر، سرچشمه های اساسی قدرت سیاسی فرعون را مورد آماج خود قرار داده و دچار فرسایش نمود. سیاست های حضرت موسی عبارتند از:

سیاست1.مشروعیت زدایی: در یک تعریف کوتاه مشروعیت قدرت را می توان به درجه باور قدرت پذیران به اعتبار و لزوم اعمال قدرت تولید شده بر آنان به وسیله تولید کنندگان قدرت تعریف کرد(نبوی1379: 7-446 ). بر اساس آیات الهی قرآن کریم، مبنای مشروعیت فرعون بر اساس سنت های که در بستر تاریخی محیط مصر شکل گرفته بود، قرار داشت (سوره مبارکه النازعات. آیه شریفه24 و سوره مبارکه الشعراء. آیه شریفه 29) فرمان الهی به حضرت موسی(ع) و برادرش برای شروع نهضت نیز از همین نقطه آغاز گردید (سوره مبارکه طه. آیه شریفه 47) لذا موسی (ع) با معرفی الله به عنوان پروردگار عالمیان از جمله فرعون، مبنای مشروعیت فرعون را به چالش کشید (سوره مبارکه الشعراء. آیه شریفه 23 و سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 120 و سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 121).آشکار سازی صفات رذیله فرعون و گردانندگان دستگاه وی، یکی دیگر از اقدامات حضرت موسی (ع) برای مشروعیت زدایی فرعون است. دراین راستا، فرعون، فردی طغیان گر(سوره مبارکه النازعات. آیه شریفه 17)، مجرم (سوره مبارکه یونس. آیه شریفه 82)، مُسرف و متکبر(سوره مبارکه الدخان. آیه شریفه 31) معرفی می شود.

سیاست2. ناکارآمد سازی: نظام های سیاسی نه تنها برای شکل گیری که برای تداوم بقاء نیز نیازمند به مشروعیت می باشند که از آن به مشروعیت ثانویه یا کارآمدی یاد می شود. در همین راستا حضرت موسی (ع) در مواجهه با فرعون پس از آنکه با "اقدامات بیانی" رکن اساسی سرچشمه قدرت نرم حاکمیت را سست نموده با "اقدامات رفتاری" تلاش کرد تا کارآمدی حاکمیت را نیز با مشکل روبرو نموده و در نتیجه اقتدار او را شکننده نماید.مهمترین اقدامات ذکر شده در قرآن کریم عبارتند از:

اقدام اول. شکست دادن ساحران به عنوان بخشی از نخبگان دانا(کارآزموده) در دستگاه فرعون ،توسط حضرت موسی (ع) و برملا شدن ترفندهای آنان (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 112-111).

اقدام دوم. ارایه معجرات نه گانه (سوره مبارکه نمل. آیه شریفه 12 و سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 133 و سوره مبارکه الشعراء. آیه شریفه 15) که منجر ضعف اعتقاد و باور به توان منحصربفرد فرعون (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 134).

سیاست3. اجماع شکنی: یکی از موفقیت های حضرت موسی (ع) در فرسایش قدرت نرم فرعون، ایجاد شکاف و انشقاق در میان سطوح مختلفِ دستگاه وی بود (سوره مبارکه طه. آیه شریفه 61- 62).از آن جمله:شکاف بین ساحران با فرعون (سوره مبارکه طه. آیه شریفه 70)،شکاف در دربار و جذب همسر فرعون به دین موسی(ع) و مخالفت جانشین فرعون در مقابل حذف فیزیکی حضرت موسی(ع) (سوره مبارک غافر. آیه شریفه 28).

سیاست4. ناامید سازی: حضرت موسی با این سیاست، سرمایه اجتماعی فرعون را مورد هدف قرارداد. در این چارچوب حضرت موسی(ع) موفق شد، پیوند منفعتی میان قبطیان با حاکمیت را متزلزل نموده و به مرور امید جامعه قبطی را از دستگاه حکومتی در خدمات رسانی و تأمین امنیت به یأس تبدیل نماید (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 134).

سیاست5. فرسوده سازی توان مدیریتی: چنانچه نظام سیاسی بطور مستمر با موضوعات یا مسایل امنیتی سرو کار داشته باشد، با فرسایش در توان مواجه شده و پس از مستولی شدن یأس و ناامیدی در جامعه، به سمت فروپاشی سوق خواهد یافت. مبارزه حضرت موسی (ع) با فرعون و قومش نیز از چنین روند فرسایشی تبعیت کرده است.(سوره مبارکه طه. آیه شریفه 61 و سوره مبارکه یونس. آیه شریفه 88 و سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 133)

راهبرد2. تولید قدرت نرم حضرت موسی (ع)

قدرت نرم هنگامی مؤثر واقع می گردد که مخاطب تصویر ارائه شده از قدرت را بپذیرد. بر این اساس حضرت موسی(ع) در کنار فرسایش اقتدار فرعون، با استفاده از امکانات و داشته های خود که مؤید به تأییدات الهی بود، توانست تصاویری را از خود در  جامعه ای که در آن زندگی می کرد ارائه دهد که منجر به پذیرش قدرت نرم وی از سوی مخاطبان گردد.

سیاست1.  نمایش مشروعیت: حضرت موسی(ع) در اولین اقدام، حقانیت و مشروعیت الهی خود را با روشهای اقناعی به تصور کشید. در واقع رویارویی اولیه حضرت موسی (ع) با فرعون بیانگر ابلاغ دکترین و ایدئولوژی حرکت اصلاحی او است. بر همین اساس حضرت موسی (ع) در رویارویی با فرعون، مبنای مشروعیت خود را الهی و آسمانی معرفی می فرماید (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 104 و سوره مبارکه الشعراء. آیه شریفه 16). بکارگیری استدلال و توجیه منطقی در مشروع سازی اقدامات (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 105 و سوره مبارکه طه. آیه شریفه 53 و سوره مبارکه طه. آیه شریفه 54) یکی از راههای مشروع سازی حضرت موسی(ع) بود.

سیاست2. اثبات کارآمدی: حضرت موسی (ع) در حرکت اجتماعی و سیاسی خود ضمن ظالمانه توصیف کردن سیستم حکومتی فرعون و نشان دادن ناکارآمدی آن در توزیع عادلانه ارزشها و اداره صحیح حکومت تلاش کرد تا خود و دکترینش را کارآمدترین برنامه برای زیست متعالی در دنیای مادی و معنوی معرفی نماید. در این راستا، معجزات نه گانه (سوره مبارکه اسراء. آیه شریفه 101) تصویر کارآمدی ازحضرت موسی(ع) در افکار قوم ترسیم می نماید.

سیاست3.  اجماع سازی: برای شکل دهی به یک تغییر اجتماعی وجود اجماع یک امر ضروری است.با توجه به اینکه قوم بنی اسراییل دارای تیره های دوازده گانه ای بود که می توانست در راستای اهداف حرکت سیاسی حضرت موسی (ع) مشکل آفرینی نماید و قدرت نرم ایشان را کاهش دهد. از این رو، حضرت موسی (ع)ضمن با رسمیت شناختن تکثر آنها (سوره مبارکه طه. آیه شریفه 60) تلاش نمود، از تفرق ایشان جلوگیری نماید (سوره مبارکه یونس. آیه شریفه 87).

سیاست4. امید پروری: اساساً پیشنهاد راه حلهای خروج از بحران به مردم، امید حرکت و انگیزه مشارکت در جنبش را افزایش می دهد(حسینی 1381: 42). در همین راستا، یکی از اقدامات مستمر حضرت موسی(ع) در مبارزه با فرعون، "امید دهی" به پیروان خود با ادبیات مختلف بود. به عنوان نمونه به پیروانش یادآور می شود: «از خدا یارى جویید، و استقامت پیشه کنید، که زمین از آن خداست، و آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، واگذار مى‏کند؛ و سرانجام (نیک) براى پرهیزکاران است!» (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 128). «امید است پروردگارتان دشمن شما را هلاک کند، و شما را در زمین جانشین (آنها) سازد، و بنگرد چگونه عمل مى‏کنید!» (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 129)

سیاست5. ایجاد هویت مقاوم: یکی از ویژگی های رهبران بزرگ جنبش اجتماعی نیرو و تحمل بالای آنهاست( حسینی 1381: 32). در همین راستا حضرت موسی(ع) ضمن برخورداری از صبر و تحمل بالا، بطور مستمر قوم خود را دعوت به صبر و استقامت نموده و از آنان می خواست که به خدا توکل کرده و تنها از او کمک بخواهند و برای باورمندی آنها در خصوص نتایج صبر و بردباری، منافع آن را به آنان گوشزد می نمود. قوم بنی اسراییل نیز از این اقدام بیانی حضرت موسی(ع) متاثر گشت (سوره مبارکه یونس. آیه شریفه 85  و سوره مبارکه یونس. آیه شریفه 86 و سوره مبارکه یونس. آیه شریفه 87- 89) و سوره مبارکه دخان. آیه شریفه 30)

3. الگوی مقابله فرعون

مطابق روایت قرآنی ،فرعون و مترفین دو راهبرد برای مهار جنبش حضرت موسی(ع) بکار برده اند:

راهبرد1.  مدیریت ادراک از طریق تصویرسازی

مدیریت ادراک یکی از فاکتورهای مهم امنیتی است که برای تنظیم و حفظ حمایتهای داخلی و برای شکل دادن به عقاید بکار برده می شود و تصویرسازی از ارکان  اصلی مدیریت ادراک مهار تهدیدات به شمار می آید(مطالعات گروهی 1388: 109). الگوهای مدیریت ادراک فرعون از طریق دو نوع تصویرسازی عملیاتی شده است:

سیاست 1. تصویر سازی منفی از حضرت موسی (ع) که شامل چند اقدام می شود:

اقدام اول.برجسب زنی: فرعون برای اینکه افکار عمومی را مدیریت و  نسبت به نفوذ مباحث حضرت موسی(ع) مصون سازی به عمل آورد، تلاش نمود تا با مجنون و دیوانه خواندن او، تصویر سازی مکملی را در کنار تصویر دروغگویی ارائه دهد.(سوره مبارکه الشعراء. آیه شریفه 27)

اقدام دوم.بی اعتبار سازی: سحر نوعی تصرف در حاسّه انسان است، بطورى که حاسّه بیننده چیزهایى را ببیند و یا بشنود که حقیقت نداشته باشد. لذا دستگاه تبلیغاتی فرعون تلاش کرد تا ساحر بودن حضرت موسی را به عنوان یک شعار عمومی تبدیل سازد.(سوره مبارکه طه. آیه شریفه 64)

اقدام سوم.اهریمن سازی: یکی دیگر از روش های فرعون تکنیک اهریمن سازی است.اولین برجسته سازی از حضرت موسی (ع) خشونت طلب معرفی کردن او است (سوره مبارکه شعرا. آیه شریفه 19). همچنین زمانی که فرعون و همراهان او با قدرتِ معجزه حضرت موسی(ع) روبرو شدند تکنیک اهریمن سازی جهت ایجاد تنفر از حضرت موسی(ع) بکار گرفته شد (سوره مبارکه طه. آیه شریفه 57).

اقدام چهارم.تخریب شخصیت: هدف از این اقدام این است که رهبران ذی نفوذ نزد مخاطبان، دچار بی منزلتی و تخریب چهره شوند. در این ارتباط، فرعون با  اقدامات مختلفی سعی کرد تا  شخصیت حضرت موسی(ع) تخریب گردد.از آن جمله:برجسته نمایی موقعیت اجتماعی و خانوادگی و فقر مادی (سوره مبارکه المؤمنون. آیه شریفه 52) ، بزرگنمایی لکنت زبان (سوره مبارکه المؤمنون. آیه شریفه 52)، برجسته سازی فاقد بودن حضرت موسی(ع) از ارزش های حاکم  (سوره مبارکه المؤمنون. آیه شریفه 53)،و بالاخره دستآویز قراردادن موقعیت طبقاتی (سوره مبارکه المؤمنون. آیه شریفه 47).

اقدام پنجم.تنفر سازی: دستگاه تبلیغاتی فرعون با استفاده از خرافات و خیال پردازی های توده ای سعی می کردند وجود و حضور حضرت موسی(ع) را، نحس و شوم معرفی کرده و تمام مشکلات، مصیبت ها و بد بختی های مردم از جمله؛ قحطی، خشکسالی،کمبود میوها و بیماریهایی را که بر سرزمین مصر وارد می شد، به موسی(ع) و طرفدارانش نسبت دهند. (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 131)

سیاست2.تصویر سازی مثبت از خود و دستگاه حکومتی اش که شامل چند اقدام می شود:

اقدام1 اول. توسل به سنت ها: فرعون برای اینکه تصویری از مشروعیت خود ارائه دهد به سنت ها متوسل گردید (سوره مبارکه غافر. آیه شریفه 29)

اقدام دوم. اثبات حقانیت: تصویر دیگری که فرعون از خود ارائه داد اثبات حقانیت او در زمامدار و حاکمیت خداگونه بر مردم است. فرعون در این زمینه سعی کرد تا حقانیت خود را از طریق مالکیت خود بر سرزمین مصر که به عنوان یکی از باورهای سنتی در میان مصریها بوجود آمده بود، اثبات نماید. (سوره مبارکه الزخرف. آیه شریفه 51)

اقدام سوم. قدرت نمایی: امکاناتی که فرعون در حکومت ش فراهم کرده بود محمل دیگری است که او با توسل به آن تلاش کرد تا خود را فردی  قدرتمند و توانا برای مخاطبان معرفی و از این طریق تصویر مقتدر و مشروعی را از خود ارائه دهد. (سوره مبارکه الزخرف. آیه شریفه 51)

 اقدام چهارم.القای داشتن صداقت: فرعون برای اینکه رفتار و گفتارش بر اثر اقدام گفتاری حضرت موسی(ع) مورد تردید قومش قرار نگیرد و از او تصویر رهبری غیر صادق و نامشروع ایجاد نگردد سعی کرد تا به مردم خود القاء نماید که کاری که انجام می دهد در راستای منافع و مصالح آنهاست. (سوره مبارکه غافر. آیه شریفه 29)

راهبرد2.مدیریت ادراک از طریق تحبیب و تهدید

فرعون در برابر تهدید نرم حضرت موسی(ع)، ضمن توسل به عملیات روانی و توجیه مبانی مشروعیت خود، سیاست دوگانه تهدید و تحبیب را علیه موسی(ع) و گروندگان به وی به کار گرفت.مهمترین سیاست های اجرا شده عبارتند از:

سیاست1. ارعاب: این سیاست یکی از قدیمی ترین شیوه های جنگ روانی است که از طریق ایجاد جو وحشت واضطراب، انگیزه مقاومت حریف تخریب می شود. سیاست ارعاب برای فرعون ومدیران وی اصالت و اولویت داشت و اقدامات مختلفی برای مرعوب ساختن حضرت موسی و پیروان حضرت انجام دادند:

اقدام اول. تهدید به زندانی کردن: به طور مثال، فرعون تهدید کرد که اگر خدایی غیر از فرعون را انتخاب و تبلیغ نماید، او را به زندان خواهد انداخت (سوره مبارکه الشعراء. آیه شریفه 29). المسجونین اشاره به زندان مخصوصی ات که هر کس را در آن می افکندن برای همیشه در آن می ماند تا جنازه او را از زندان بیرون آورند(مکارم شیرازی: 213).

اقدام دوم. تهدید به قتل:² فرعون و اشراف قوم پس از شنیدن و مشاهده سخنان و اقدامات حضرت موسی(ع) به دنبال راه حل مدیریت رفتار او بودند و در میان راه حل های مختلف بحث کشتن موسی(ع) نیز مطرح شد. (سوره مبارکه غافر. آیه شریفه 26)

اقدام سوم. ایجاد جو وحشت علیه ایمان آورندگان: ایمان آوردگان به دین حضرت موسی(ع) از هر دو قوم قبطیان و بنی اسرائیل بودند. مرعوب سازی علیه ساحران (سوره مبارکه طه. آیه شریفه 71) ایجاد جو رعب علیه طرفداران موسی(ع)، تهدید به سخت ترین عذاب علیه پسر عموی فرعون و جانشین او، سوزان همسر مومن آل فرعون به همراه فرزندانش، به میخ کشیدن آسیه همسر فرعون از اقدامات ارعابی بود. (سوره مبارکه غافر. آیه شریفه 25)

سیاست2. تطمیع: یکی دیگر از راههایی که فرعون برای مهار توسعه اندیشه های موسی(ع) در چاچوب مدیریت اداراک انجام داد، بکار بردن منابع مالی برای جذب افرادی بود که در معرض دعوت و تبلیغات حضرت موسی(ع) قرار داشتند (سوره مبارکه یونس. آیه شریفه 88).

سیاست3. سرکوب: این سیاست حین اجرای الگوی مدیریت ادراک و عموماً پس از آن مورد توجه بوده و شامل اقدام های مختلفی می شود:

اقدام اول.امنیتی کردن:در قالب این اقدام بازیگر به منظور جلب رضایت و ضرورت کاربرد زور برضد جریان مخالف،آن جریان را حرکتی ضد امنیتی نشان می دهد تا از این طریق همرامی دیگران را ساده تر و زودتر جلب نماید(نک. بوزان 1386: 54). فرعون در برخورد با حضرت موسی(ع) نیاز به همراهی چند دسته از مخاطبان داشت: اشراف قوم، دستگاه سلطه و اجبار و توده مردم مشخصاً قبطیان. لذا با کاربرد گزاره هایی مانند «مى‏خواهد شما را از سرزمینتان بیرون کند»(سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 110)، این پیام را القاء می کرد که راههای عادی و سیاست عمومی در قبال آنها کارساز نیست و باید راه شدید تری را اتخاذ کرد. این اقدام به دو صورت انجام گرفت:

الف.فرعون با طرح اینکه موسی با سحرش در صدد بیرون کردن ما از سرزمین مصر است تلاش کرد تا اشراف قوم و درباریان را علیه موسی(ع) شورانده و برخورد خشن با او را مشروع نماید (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 111).

ب.پس از شکست ساحران حرفه ای و ماهر در مبارزه با موسی(ع) بود. در چنین شرایطی فرعون ساحران را متهم به توطئه براندازی با رهبری موسی(ع) کرد. (سوره مبارکه الشعراء. آیه شریفه 49) اما این تاکتیک در مورد ترور حضرت موسی(ع) منجر به اقناع همه درباریان نشد (سوره مبارکه غافر. آیه شریفه 28).

اقدام دوم.ریشه کن سازی: زمانی که اشراف قوم از نفوذ و پیشرفت موسی(ع) و بنی اسراییل بیمناک شده فرعون را تشویق به شدت عمل در برابر موسی(ع) و بنی اسراییل کردند (نک. مکارم شیرازی1367ج6 :308). در این شرایط پرونده حضرت موسی(ع)در وضعیت اضطراری قرار گرفت (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 127 و سوره مبارکه الابراهیم. آیه شریفه 6). به تعبیر صاحب تفسیر نمونه، فرعون با اتخاذ مبارزه ریشه دار و عمیق سعی داشت تا قدرت بنی اسراییل را در هم بشکند³ (مکارم شیرازی1367ج6: 309).

سیاست4.امحاء:تلاش برای مدیریت یک پدیده به گونه ای که هیچ رد و اثری از آن در جامعه باقی نماند را امحاء می گویند که می تواند به افزایش ضریب امنیتی بازیگر کمک نماید ( نک.عبدالله خانی،1386 : 493). فرعون پس از امنیتی کردن حرکت حضرت موسی (ع) تلاش نمود تا آن را سرکوب و در نهایت امحاء کند (سوره مبارکه الاعراف. آیه شریفه 103). در واقع محتوای آیه 103 تصمیم نهایی و اجماع دستگاه سلطه فرعون را برای نابودی و حذف کامل این جریان می رساند (سوره مبارکه الشعراء. آیه شریفه 54).

نتیجه گیری

جنبش های اجتماعی بدلیل تقابل با نظام سیاسی مستقر باعث شکل گیری بحران می شود. در این محیط، طرفین سیاست ها و الگوهایی را برای مدیریت موضوع به استخدام می گیرند، که هر کدام دارای اصول و مبانی است که جهت دهنده و راهنمای عمل آنها می باشد. در جریان تقابل حضرت موسی(ع) با فرعون، مهمترین الگوی بکار گرفته شده، تصویر سازی مبتنی بر مؤلفه های قدرت نرم بود. متقابلاً فرعون نیز با توجه به اصول و مبانی ارزشی اش از سیاست ها یی پیروی نمود که تلاش داشت منابع قدرت نرم حضرت موسی (ع) را تخریب و نابود سازد. در واقع جنس اصول در درون این الگوها که از جهان بینی کنشگران آن ناشی می گردد، نوع برخورد در دستیابی به هدف را سامان داده است. اصول بکار گرفته شده در مطالعه موردی موصوف عبارتند از:خدا محوری در مقابل خود محوری،اقناع محوری در مقابل اجبار محوری، غیر امنیتی کردن در مقابل امنیتینمودن و و بالاخره در یک کلام نرم افزار گرایی در مقابل سخت افزار گرایی.نکات فوق مؤید این است که الگوی مدیریت تحول اجتماعی حضرت موسی(ع) و مدیریت بحران فرعون از دو نوع متفاوت بوده است. نمای کلی الگوی به کار گرفته شده توسط طرفین و اصولی که در الگوهای مزبور رعایت شده،به قرار زیر است:

نمودار شماره 1:الگوی اقدام  و مقابله جهت مدیریت تغییر اجتماعی

 همانطور که ملاحظه می شود تقابل حضرت موسی و فرعون، سه فضای اجتماعی، سیاسی و امنیتی را پشت سر گذاشته و هریک الگوی خاص خود را برای تصویر سازی طرف مقابل به کار گرفته اند. این تصویر سازی چهار سمت و سو دارد؛ دو سمت آن به سوی همرامان داخلی و دو سمت دیگر به سوی پیروان طرف مقابل است. آخرین مرحله هر یک از این تصویر سازی ها به معنای خط تقابل و محیط رویارویی طرفین می باشد. خطی که در وسط تصویر قرار دارد، به سه نکته اساسی اشاره می کند: جنس اصول و مبنای بکارگرفته شده در دو طرف متفاوت  است، این اصول بر حسب محیط و فضای تقابلی اشکال مختلف به خود گرفته ،و آخر آن که مبنای اساسی و محوری الگوی تقابلی دو طرف در نقطه صفر اصول طرفین یعنی خدا محوری و خود محوری قرار دارد که در واقع بیان گر فلسفه اساسی تقابل حق و باطل می باشد.

یادداشت ها

1. این روش نخستین بار در مطالعات امنیتی در قرآن کریم توسط دکتر اصغر افتخاری طراحی و به کاربسته شده است مقاله بر اساس این روش تحقیق شده است.جهت آشنایی کامل با این روش رجوع شود به :اصغر افتخاری،امنیت اجتماعی شده :رویکردی اسلامی.تهران :پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،1392(در حال انتشار).

2. با توجه به محدودیت این مقاله، تنها نتایج حاصل از فرایند موصوف ،درج گردیده است.

3. امنیتی ساختن حکایت از آن دارد که بازیگر امنیت ساز به این نتیجه رسیده که دیگر در شرایط عادی نمی تواند با  آن پدیده مواجه شود و مدیریت آن مستلزم اطلاق وضعیت فوق العاده به آن پدیده است.(نک. عبدالله خانی1386: 492)